ARAZ XƏZƏRƏ TÖKÜLÜR

– Araz Xəzərə tökülür… Araz Xəzərə tökülür…
Radiodakı sonuncu “Xəbərlər” buraxılışını eşidəndən sonra bu cümləni təkrar-təkrar deməyə başlamışdı. Əlindəki təsbehin muncuqları bir-birinə dəydikcə yaranan “çıq-çıq” cümlənin avazına qoşulub ahəngdar bir musiqi kimi səslənirdi. Amma bu “musiqi” artıq oğlundan tutmuş hələ heç nə anlamayan balaca nəticələrinə kimi hamının əsəbini korlamaqda idi. Dəfələrlə “ay məmə, bu nədir e deyirsən, Araz nədir, Xəzər nədir?”, – soruşsalar da, bir cavab ala bilməmişdilər. İki il əvvəl “mirvari suyu” gəlmiş gözləri indi də göz yaşı ilə dolub-boşalırdı. Həmişə mərdliyi ilə seçilən bu yetmiş səkkiz yaşlı qarının birdən-birə, səbəbsiz yerə ağlaması təkrarladığı cümlədən daha qəribə görünürdü.
Yaddaşı uşaqlığından yadigar qalmış yeganə xatirəsini oyatmışdı. Həmin xatirədə o cəmi dörd-beş yaşında idi. Sonralar öyrənmişdi ki, bu, 1918-ci ilə təsadüf edib.
*****
Evlərindən bayram düzəni hələ yığılmamışdı. Amma uşaq ağlı ilə başa düşürdü ki, ondan və özü ilə həmyaşıd olan əmisi oğlu Əlidən başqa heç kimi bayram maraqlandırmır. Artıq neçə gün idi ki, ata-anasının, əmilərinin üzündən narahatçılıq çəkilmirdi. Həm Əli, həm də özü bir neçə dəfə valideynlərindən bu narahatçılığın səbəbini öyrənmək istəsələr də, düz-əməlli cavab ala bilməmişdilər.
Bu gün atası və əmiləri evə həmişəkindən daha tez qayıtmışdılar.
– Yığışın, elə bu gün bağa köçürük, – bunu əmilərindən yaşca daha böyük olan atası dedi.
Qadınlar sorğu-sualsız hazırlığa başladılar. Hələ subay olan kiçik əmiləri də əl-ayağa düşüb onlara kömək edirdi.
Yayda şəhərdəki evlərini qoyub bağlara köçmək bakılıların adəti idi. Onların ailəsi də hər il bu qaydaya riayət edərdi. Əslində bu adətdən daha çox həyati tələbat idi. Heç olmasa yayda burunları adət etdiyi neft qoxusunu dəniz ətri ilə əvəzləməliydi. Köçə hazırlaşmağın da öz dəm-dəstgahı olardı.
Bu il isə birinci dəfə idi ki, belə vaxtından əvvəl və hövlnak köç görürdülər. Qadınlar elə sandıqları açıb boğçalarını götürmək istəyirdilər ki, atasının amiranə səsi yenə gəldi:
– Çox şey götürmək lazım deyil. Elə bir dəst pal-paltar götürün, bəs edər. Araba artıq gözləyir. Çıxırıq.
Arabanın gəlişinə sevinən də elə yalnız Əli və özü oldu. Böyüklərdən hərəsi əlinə bir şey alıb birtəhər arabaya doluşdular. Ailə üzvlərinin üzlərinə çökmüş kədər qoca arabaçı üçün də yad deyildi. Danışıqları da uşaqlar üçün çox qarma-qarışıq görünürdü. Söhbətə arabaçı başlamışdı.
Sərnişinlərinə qınayıcı nəzər salıb, – Bu iki gündə az qala bütün şəhər camaatı ev-eşiyini buraxıb bağlara köçür. Bəs bu dığalar ora çatsa, neyləyəcəksiniz? Dənizdən o tərəfə necə keçəcəksiniz?, – dedi.
– Biz heç kimdən qorxmuruq!, – arabaçının sözlərindən mənliyi sarsılmış atası az qala qışqırdı, – Bir də ki, bağa ancaq uşaqları qoyacağıq. Özümüz bacardığımız qədər döyüşəcəyik.
– Dayı, bizi qınama, – daha təmkinli görünən əmisi – Əlinin atası sanki özünə bəraət qazandırırdı, – top-tüfəng görməyən sadə adamlarıq. Evlərimizi axtarsan, onundan birində köhnə qoşalülə tapılsa, böyük işdir. Amma o dığalar başdan-ayağa silahlıdırlar. Həm də gözlərini qan tutub, ağına-bozuna baxmırlar, qadın-uşaq bilmirlər. Elə bil, süfrəmizin artığı ilə yaşayan bunlar deyildilər.
Həmin gün qardaşlar qadınları və uşaqları bağda qoyub elə o araba ilə də geri – şəhərə qayıtdılar. Dünyadan xəbərsiz uşaqlar isə ancaq analarının gözlərindəki yaşı görüb, “Allahsız ermənilər”ə qarğış eşitdilər.
Evin kişiləri bir neçə gün sonra əvvəlkindən də pis əhvalda bağa qayıtdılar. Heç kim heç nə danışmasa da, vəziyyətin yaxşı olmadığını hamı hiss edirdi. Hətta uşaqlar da. Atalarının əlindəki silahlar onları qorxutmuşdu, amma səslərini çıxarıb bir şey soruşa da bilmirdilər.
Maraq isə güclü hissdir. Xüsusilə də, özləri yaşda uşaqlar üçün. Maraq naminə böyüklərin gizli söhbətinə qulaq asmaq da olardı. Onlar da məhz belə etdilər. Amma bu hərəkətlərinin peşmanlığını o, uzun illər çəkdi. Yəqin ki, elə Əli də.
Qardaşlar evin arxasına çəkilib görəcəkləri işləri ciddi şəkildə müzakirə edirdilər. Uşaqların da bir kənarda gizlənib onların söhbətini dinlədiyini nə hamıdan əsəbi və çılğın görünən atası, nə gözləri dolmuş kiçik əmiləri, nə də bacardıqca təmkinini qorumağa çalışan Əlinin atası görürdü.
– Qardaş, yəni qonşu kənddə gördüklərimizdən sonra neyləyəcəyimizi heç bilmirəm. Bir çıxış yolu da görünmür, – bunu atası deyirdi.
– Bəlkə heç bura gəlib çıxmayacaqlar? Allah kərimdir, – Əlinin atası ümidini üzmürdü.
Atası yenə də etiraz edirdi: – Bəs gəlsələr necə? Bu silahsız camaat, arvad-uşaq nə qədər kəsə biləcək onların qabağını?
– Bacardığımız qədər döyüşərik. Əlimizdən daha nə gəlir ki, – bu da kiçik əmiləri idi.
– Biz döyüşdük, bəs arvadlarımız, uşaqlar? Onları qoyub öləcəyik? Özün gördün ki, o biri kəndlərdə arvad-uşağın başına nə oyunlar açıb köpəkdən törəmişlər, – bunu deyən də atası idi.
– Yaxşı, onda fikrin nədir?, – Əlinin atası soruşdu.
– Hər nə olur-olsun, ermənilərin əlinə keçməməlidirlər.
– Necə?
– Dənizdə boğacağıq onları, – bu hökmü də ağır bir pıçıltı ilə atası verdi.
– Sən nə danışdığını bilirsən? Arvadlarınızı, uşaqlarınızı öz əllərinizlə öldürmək istəyirsiz?, – kiçik əmiləri qardaşının verdiyi hökmdən dəhşətə gəlmişdi.
Əlinin atası da bu fikirlə həmrəy olduğunu bildirdi: – Başqa nə təklif edirsən? Verək dığaların əlinə, başlarına min oyun açıb sonra öldürsünlər?
Kiçik əmiləri hələ də etiraz etməkdə davam edirdi: – Deməli, sən də razısan. Axı əliniz necə qalxacaq belə şeyə? Öz ailənizi öldürə biləcəksiz?
– Mən də ondan qorxuram. Fikirləşəndə ki, qızım məndən kömək gözlədiyi vaxtda mən onun başından basıb…, – atası qəhərləndi, cümləsini bitirə bilmədi.
– Görürsən ki, sözdə desən də, belə iş görə bilməzsən, – qardaşının sözündən sonra kiçik əmiləri bir az rahatlanmışdı sanki.
– Ona görə də bu işi bizim əvəzimizə sən edəcəksən, -yox, atası fikrindən dönməmişdi.
– Sən nə danıışırsan? Mən sizin üçün nəyəm? Qatil?, – əmisi qışqırdı.
– Bir az sakit danış, eşidə bilərlər, – Əlinin atası kiçik qardaşlarını sakitləşdirməyə çalışırdı.
– Bizi başa düş, elə vəziyyətdə zəiflik edə biləcəyimizdən qorxuruq. Necə olmasa, biz atayıq. Amma sən…, – atası sanki qardaşlarının ürəyini almaq istəyirdi.
– Deməli, siz bacarmazsız, amma mən hə? Sizin ürəyiniz var, mənim yoxumdur? Sizin üçün o uşaqlar doğmadır, mənə yad? Nə danışdığınızı bilirsiz?, – əmilərinin səsi titrəyirdi.
– Bəs sən öz doğma qardaşın uşaqlarını erməni nizəsində görməyə nə deyirsən? Bəlkə qardaşlarının qeyrətinin erməni oyuncağına çevrilməsinə sakit baxa biləcəksən? Bütün bunları götürə bilərsən?
Əmiləri susurdu. Uzun çəkən sükutu yenə də atası pozdu, – Qərarımız budur. Elə ki vəziyyətin çıxılmaz olduğunu başa düşdük, sənə işarə edəcəyik. Bağların arası ilə onları aparıb dənizə çıxarırsan. Sonra nə etməli olduğunu da özün bilirsən…
Əmiləri daha etiraz etmirdi, müti bir səslə, – Mən… Axı necə edəcəyəm… Bəlkə arvadlarınıza deyəsiniz? Başa salın onlara ki, bu mənim qərarım deyil…, – dedi.
– Yox, lazım deyil. Vaxtı çatanda özləri başa düşəcəklər. İndidən qorxmasınlar. Həm də ki, can şirin şeydir. Arvad tayfası da ki…
Qardaşların daha nədən danışdığını uşaqlar bilmədilər. Bir-birinin əlini möhkəm sıxmışdılar. Dodaqları da beləcə möhkəm sıxılmışdı. Sanki ağızlarını açınca səslə bərabər canlarının da çıxacağından qorxurdular. Amma göz qapaqlarını nə qədər sıxmağa çalışsalar da, göz yaşlarını saxlaya bilmirdilər. Bir-birinə baxır, nə isə demək istəyirdilərsə də, bacarmırdılar. Axı nə deyəydilər, hər ikisi deyə biləcəklərini əvvəlcədən bilirdi. Onları dənizə aparacaq, orada da suya basıb öldürəcəklər. Özü də bunu doğma atalarının tapşırığı ilə istəkli əmiləri edəcək!
– Gizlənmək lazımdır, – bunu Əli təklif etmişdi.
Canını xilas etmək, həyatını qorumaq uşaq-böyük bilməzmiş. Ağlın kəsdi-kəsmədi, özünü qorumaq istəyirsən. Fərq etməz, düşməndən ya da öz doğma atandan.
Əncir ağacının altında gizlənmişdilər. Daha etibarlı yer tapa bilməmişdilər. Həyətlərindəki əncir elə sıx idi ki, ağacdan çox kola bənzəyirdi. Həm də hələ alaqlardan təmizlənmədiyi üçün daha da qalın və keçilməz görünürdü. Uşaqlar da sığınacaq üçün məhz onu seçmişdilər. O əncir ağacını ki, anaları heç vaxt onun altında dayanmağa icazə verməz, “əncir ağacının altında cinlər yaşayır” deyib uşaqları qorxudardı. Bu gün “cin” onlar üçün qorxusuz görünürdü. Əsas olan atalarından qorunmaq idi. Bir də dənizdən…
Həmin gün valideynləri uşaqları çox axtarıb, yalnız hava qaralanda yatmış halda əncir ağacının altından tapmışdılar.
Bağlarına heç bir erməni gəlməmişdi. Əmiləri də onları dənizə aparmalı olmamışdı.
Xatirələrində bir də Qurban bayramı qalmışdı. Qələbə bayramı kimi qeyd etdikləri bayram. Bütün qonşular kimi onların da valideynləri həmin gün qəşəng geyimli, qırmızı bayraqlı əsgərlərin qabağına bağ sovqatları – əncir-üzümlə çıxmışdılar. O bayramdakı sevinci daha heç vaxt görmədi. Elə bil hər kəs ürək dolusu ilə qeyd edə bilmədiyi Novruzun ləzzətini də həmin gün çıxarmaq istəyirdi.
İllər keçdikcə hamı hər şeyi unudurdu. Ağrılı günləri, düşmən fitnəsini, dost yardımını, qorxunu…
O da böyüdükcə çox şeyi başa düşdü, çox şeyi unutdu. Atasını da bağışlamışdı. Amma Xəzəri yox!
Bütün ömrünü Xəzərin sahilində yerləşən doğma, sevimli şəhərində keçirdi. Amma Xəzəri sevə bilmədi.
Xəzər ömrü boyu ona görə ölən ümidlərin qəbristanlığı kimi bir şey oldu. Hər hansı bir işdə çıxılmaz vəziyyətə düşən kimi dəniz gözlərinin qabağına gəldi.
Xəzərin ətrini uddu, ondan gələn küləkləri nəfəs kimi çəkdi. Amma sularını qəbul edə bilmədi, bircə dəfə də ayağı o sulara toxunmadı.
Yox, o, dənizdən qorxmurdu. Xəzərə nifrət etməyə, söyməyə də haqqı çatmırdı. Bilirdi ki, nə vaxtsa hər şeydən, hər kəsdən əli üzülsə, bir sığınacağı var və bu, Xəzərdir. Can alıb, ad, namus qoruya bilən sığınacaq.
*****
Hələ də göz yaşlarının və təsbeh muncuqlarının səsinin müşayəti ilə heç kəsin anlamadığı sözləri pıçıldayırdı:
– Araz Xəzərə tökülür… Araz Xəzərə tökülür…
Radioda isə bir az əvvəlki xəbərlərin təkrarı gedirdi:
– …Müxbirimizlə söhbətləşən kənd camaatı bu döyüşün 1992-ci ilin ən qızğın və ağır döyüşü olduğunu deyiblər… Ermənilərdən canını qurtarmaq istəyən qadınlar öz uşaqlarını qucaqlarına alaraq Araz çayına baş vurublar. Çayın axını güclü olduğu üçün az sayda qadın canını xilas edə bilib. Əksəriyyət isə suda boğularaq həlak olublar…

aprel, 2011