OYNANILMAMIŞ ROLLAR

İştirak edirlər:

Qadın – 28-35 yaşlarında, qara geyimli, üzü görünməyən

Qız: – 20-25 yaşlarında, bədən quruluşuna görə Qadına oxşayır, səsləri də bəznərdir

Oğlan: – 23-28 yaşlarında, hündürboy, idmançı görkəmində

Bukinist – 50-50 yaşlarında kişi

Nənə: – 65-75 yaşlarında, Qızın nənəsi

Ər: – 30-35 yaşlarında

Birinci epizod:

Səhnə qaranlıqdır. Lap ön hissədə yuxarıdan yalnız bir yer işıqlandırılıb. Orada qadın əyləşib. Əynində qara rəngdə geyim var. Əlində güzgü və qrim var. Əvvəlcədən də rəngli olan üzünə müxtəlif boyalar çəkir.

Qadın: – O günü indi də yaxşı xatırlayıram. Kitab kimi, roman kimi başlayan sevgilər deyirlər ha, bizdə də elə olmuşdu. Amma sözün əsl mənasında. (Danışdıqca üz-gözünü rəngləyir. ) Yox, yolda nə qədər keçiləsi yer olduğu halda gəlib bir-birimizlə toqquşub əlimdən kitabları salmamışdım. Hər şey başqa cür olmuşdu. Başqa cür… (Son sözlər təkrarlandığı vaxt qarşıdakı işıq sönür. Arxa tərəf işıqlanır. Orada qarşısına çoxlu kitab yığmış qoca Bukinisti görürük. Fikizi görünüşünə görə həmin qadına bənzər, amma daha gənc görkəmdə bir qız yaxınlaşıb maraqla kitabları nəzərdən keçirir. Bukinistin onu tanıdığı hiss olunur.)

Bukinist: – (gülümsünərək) Qızım, yenə hansı məsələni araşdırmaq istəyirsən?

Qız: – Hə, əmi, budəfəki lap ciddi məsələdir.

Bukinist: – Ciddi? Yenə müəlliminiz nə danışıb elə?

(Söhbətin bu yerində Oğlan onlara yaxınlaşır. Diqqətlə gah qıza, gah da Bukinistə baxır)

Qız: – Dərsimiz Əhməd Cavadın həyat və yaradıcılığı olub. Hamımızı maraqlandıran bir sual var idi ki, o vaxt hansı şairimiz Əhməd Cavada qarşı çıxışlar edib, onun haqqında danoslar yazıb.

Bukinist: – Yəni müəlliminiz bu suallara cavab verdi?

Qız: – Yox, demək istəmirdi. Amma biz də əl çəkmək istəmirdik.

Oğlan: – Axırı nə oldu?

Qız: – (təəccüblə Oğlana baxır) Başa düşmədim.

Oğlan: – Deyirəm, Əhməd Cavadın qatilini müəyyənləşdirə bildiniz?

Qız: – Qatili deyəndə ki, onu hamı bilir də.

Oğlan: – Kim?

Qız: – Rejim. Bizə maraqlı olan “sapı özümüzdən olan baltalar” idi.

Oğlan: – Hər şeyi adı ilə çağırmaq, daha yaxşı olmazmı? Elə “sapı özümüzdən olan balta” dedikləriniz də qatildir. Qatil sadəcə tapançanın tətiyini çəkənə demirlər ki. Həmin silahı işə salmağa təhrik edən bircə kəlmə söz deyən də “qatil”dir.

(Qız cavab verə bilmir, tutulur. Bukinist bunu hiss edib, müdaxilə edir.)

Bukinist: – Hə, indi bu sualına cavab tapmaq üçün sənə hansı kitab lazımdır?

Qız: – (çətin vəziyyətdən çıxdığına sevinirmiş kimi) Hə, müəllim bircə bunu dedi ki, 90-cı illərin əvvəllərində Əhməd Cavadla bağlı bir kitab çap olunub. Həmin kitabda adlar göstərilməsə də, Cavadın əleyhinə çıxışların tam mətni verilib. Dedi ki, diqqətli oxucu onları oxuyub kimliklərini müəyyənləşdirə bilər. İndi həmin kitabı axtarıram.

Oğlan: – (şaqqanaq çəkib gülür) Əladır ki…

Qız: – (hiddətlə) Başa düşmədim, nəyə gülürsünüz?

Oğlan: – Sən demə, qarşımda əsl detektiv dayanıb.

Bukinist: – (gülümsünür) Hə, bu balaca xanım heç vaxt elə-belə kitab almır. Həmişə nə isə məqsədi olur. Keçən dəfə Ərtoğrol Cavidin “9 variasiya” kitabını almışdı. Onu da xüsusi məqsəd üçün.

Oğlan: – Xüsusi məqsəd e. (gülür) Yox bir, xüsusi tapşırıq.

Qız: – (hirslə oğlanı göstərir) Əmi, tanışınızdır?

Bukinist: – Yox, sənin kimi alıcıdır. İntəhası, birinci dəfədir görürəm.

Oğlan: – Xanım, alış-verişinizə mane oluramsa, gedə bilərəm.

Qız: – Yox, istəmərəm, mənə görə əminin alverinə ziyan dəysin. (kinayə ilə) Qalın, bəlkə siz də bir kitab aldınız.

Oğlan: – Desəm ki, ehtiyacım yoxdur?

Qız: – İnanaram. Adətən başqalarına lağ edənlərin oxumağa ehtiyacı olmur.

Oğlan: – Mən alsam, xüsusi tapşırıqsız, məqsədsiz alacağam ha.

Bukinist: – Oğlum, bax, burada kitabların hamısı deyil. Maraqlandıran bir şey varsa, de, tapa bilərəm.

Oğlan: – Maraqlandıran şey bu xanımın Ərtoğrol Cavidin “9 variasiya” kitabını hansı məqsədlə almasıdır.

Bukinist: – (xatırlamış kimi) Hə, onu deyirdim axı… Deməli, keçən dərslərində Hüseyn Cavidi keçibmişlər.

Oğlan: – (sözünü kəsir) Nədir, siz repressiya ədəbiyyatı keçirsiniz?

Qız: – Nəzərinizə çatdırım ki, mən universitetin filologiya fakültəsinin tələbəsiyəm. Ədəbiyyatımızı bütünlüklə keçirik.

Oğlan: – Aha… Maraqlıdır. Demək ki, qarşımdakı elə-belə adam deyil. Nə isə… Harada qalmışdıq? Hə, Cavidi keçmisiniz.

Qız: –  (maraqla danışmağa başlayır) Hə, deməli, söhbət Cavid ailəsindən düşəndə müəllimimiz maraqlı bir fikir işlətdi. Ərtoğrol Cavidin bəstəkarlıq fəaliyyətindən danışdı.

Oğlan: – Bunu hələ keçən dərs öyrənmisiniz?

Qız: – İmkan verin, sözümü bitirim də. Əlbəttə, Ərtoğrolu tanıyırdım. Amma müəllimimiz dedi ki, onun əsərləri bizim tanıdığımızdan daha çox olub. Ölümündən sonra vəziyyətdən istifadə edən tələbə yoldaşlarından hansısa Ərtoğrolun əsərlərini öz adına çıxıb.

Oğlan: – Nədənsə heç təəccüblənmədim. Amma həmin bəstəkarın adını bilmək istərdim.

Qız: – Müəllim demədi. Ancaq bunu dedi ki, hazırda hamımızın çox hörmətlə adını çəkdiyimiz bir şəxsdir, artıq dünyada da yoxdur, ona görə də kimliyini bilməyimiz vacib deyil.

Oğlan: – Qəribə müəlliminiz var. Əgər bir sözü deməyəcəksə, əvvəlini niyə danışır?

Qız: – Görürsünüz ki, sizdə də maraq yarandı.

Bukinist: – Qızımızda da maraq yarandığı üçün Ərtoğrolun kitabını almışdı.

Oğlan: – Siz filoloqsunuz, ya musiqiçi?

Qız: – Musiqi təhsilim də var. Fortepiano sinfini fərqlənmə ilə bitirmişəm.

Oğlan: – Deyirəm də, qarşımdakı elə-belə adam deyil.

Qız: – (əsəbi) Yenə də lağ etməyə başladınız.

Oğlan: – Yox, ciddi deyirəm. Hə, indi isə deyin görək, araşdırmanızın nəticəsi nə oldu? Plagiatla məşğul olan hörmətli bəstəkarımız kim olub?

Qız: – Düzü, bəzi nəticələrə gəldim. Amma dəqiq olmadığı üçün deməyəcəyəm. Günaha girmək istəmirəm.

Bukinist: – Heyf… Mən də elə bilirdim, bu gün böyük bir sirrin üstünü açacağıq.

Oğlan: – Əmi, yox, bu qız təriflədiyiniz qədər də qoçaq deyil. İnanmıram ki, indi alacağı kitabdan da bir şey araşdırıb çıxara bilsin.

Bukinist: – (əlində qəhvəyi üzlü bir kitab tutub) Deyəsən, müəllimin bu kitabı deyib, qızım.

Qız: – (kitabı alır) Qoy, baxım.

Oğlan: – Bir kitabdan ki, heç nə öyrənə bilməyəcəksən, oxumağın nə faydası?

Qız: – (diqqətini kitabdan ayırıb hirslə oğlana baxır) Hə, deməli, siz buna görə kitab oxumursunuz?

Oğlan: – Onu kim dedi sizə?

Qız: – (sualı qulaqardına vurub, üzünü bukinistə tutur) Əmi, hə, bu kitabdır. Neçəyədir?

Bukinist: – Sənin üçün bir manata.

Oğlan: – (qıza) Bir sual verəcəyəm, amma düşünmədən cavab verin.

Qız: – (Çantasından pul çıxarır) Buyurun.

Oğlan: – Sevdiyiniz pyes hansıdır?

Qız: – Cəfər Cabbarlının “Aydın”ı.

Oğlan: – Hm… Onda yəqin ki, Şillerin “Qaçaqlar”ını da bəyənirsiniz. Düz tapdım?

Qız: – Hə, düzdür.

Oğlan: – İstəsəniz, bunlara əsasən xasiyyətinizi də deyə bilərəm.

Qız: – Psixoloqsunuz?

Oğlan: – Yox, iqtisadçıyam. Amma psixologiyanı psixoloqlardan daha yaxşı bilirəm.

Qız: – Ədəbiyyat kimi?

Oğlan: – Elə də demək olar. Amma sizdən sonra. (pauza) Hə, nə deyirsiniz, xasiyyətinizi deyim?

Qız: – Əgər “Aydın”a və “Qaçaqlar”a görə romantik olduğumu deyəcəksinizsə, səhviniz var. Mən əsərləri oxucu kimi deyil, peşəkar kimi qiymətləndirirəm.

Oğlan: – Yəni romantik deyilsiniz?

Qız: – Bəli!

Oğlan: – Yaxşı, belə olsun. Amma yadda saxlayın ki, mən də səhv eləmirəm.

Qız: – (pulu Bukinistə uzadır) Əmi, bu da sizin pulunuz. Çox sağ olun.

Bukinist: – Sağ ol, qızım. Tez-tez gəl.

Qız: – Baş üstə. (oğlana) Siz də sağ olun, hörmətli psixoloq! (uzaqlaşır)

Qız səhnədən tam uzaqlaşmamış oğlan da tez-tələsik Bukinistlə vidalaşır, qızın arxasınca qaçıb, ona çatır.

Oğlan: – Yolunuz uzaqdır?

Qız: – Bəs siz kitab almayacaqdınız?

Oğlan: – Dedim axı, almağa ehtiyacım yoxdur.

Qız: – Hə, doğrudan, yenə də unutdum ki, sizin kimilərin oxumağa ehtiyacı olmur.

Oğlan: – Oxumağa yox, almağa. (bu sözləri deyə-deyə pencəyinin iç hissəsindən bir kitab çıxarıb göstərir və göz vurur)

Qız: – Başa düşmədim, nədir ki bu? Almısınız?

Oğlan: – Almamışam, götürmüşəm. Mən həmişə belə eləyirəm.

Qız: – Yəni, oğurlamısınız?

Oğlan: – Kitab götürmək oğurluq sayılmadığı üçün sadəcə, “götürmüşəm” deyək.

Qız: – Necə yəni oğurluq sayılmır? Siz nə danışırsınız?

Oğlan: – Bəs eşitməmisiniz ki, kitabı oğurlamaq günaha yazılmır?

Qız: – O qoca əmidən oğurlamaq günahdan da artıqdır. Heç utanırsınız? Verin o kitabı. (oğlanın əlindən kitabı alır)

Oğlan: – Neyləyirsiniz?

Qız: – Geri verəcəyəm. (Bukinistə doğru qaçır. Oğlan da biixtiyar onun arxasınca düşür)

Bukinist: – Qızım, nə oldu?

Qız: – Əmi, bu kitab… (cümləni necə bitirəcəyini bilmir, Oğlana tərs-tərs baxır) Bu kitab… Bayaq baxırdım, elə yadımdan çıxıb, yerinə qoymamışam, əlimdə qalıb. Yolda yadıma düşdü.

Bukinist: – (kitaba baxır) Cəfər Cabbarlının pyesləri. Yəqin bayaq “Aydın” haqqında danışanda əlinə almısan. Çox sağ ol, qızım. Səninkimiləri azdır. İstəyirsənsə, sənə hədiyyə edərəm bu kitabı.

Qız: – Yox, əmi, sağ olun. O kitaba daha artıq ehtiyacı olanlar var yəqin ki. (xüsusi vurğu ilə) Pulunu verib, alıb oxuyarlar. Bir daha sağ olun. (oğlana doğru çevrilir) Arxamca düşməyi heç ağlınıza da gətirməyin. (pıçıltı ilə) Yoxsa sizi polisə verərəm.

Oğlan: – (pərt halda) İnanıram. (Qız səhnədən uzaqlaşır)

İkinci epizod:

Yenidən səhnənin ön hissəsi işıqlanır. Biz bayaq əlində güzgü və rənglər tutmuş qadını görürük. Üzündə gülüş ifadəsinə bənzər bir qrim var.

Qadın: – O gün elə bilirdim ki, daha onu görməyəcəyəm. Niyə də görməliydim? Adi bir yoldan keçən müştəri idi. Özü də oğru. (gülür) Qəribədir, əlindən o qədər əsəbiləşsəm də, sonradan onu pərt etdiyim üçün özümü qınayırdım. Baxmayaraq ki, Bukinist əmiyə onu satmamışdım. “Düz eləmişdim, ya yox” – yəqin ki, ilk dəfə idi etdiyim hərəkət haqqında bu qədər düşünürdüm. (pauza) Bu sualın cavabını onunla növbəti görüşümdə tapdım. Hə, növbəti görüşdə… Növbəti…

Yenidən səhnənin ön hissəsi qaralır, arxa tərəfi görürük. Adi bir yol kənarı, səkidir, ətraflarında mağazalar var. Tələbələrin səs-küyü, maşın səsləri eşidirik. Arada insanlar o tərəf-bu tərəfə keçir. Oğlan divara söykənib, keçənlərə diqqətlə baxır. Birdən Qızın gəldiyini görür. Cəld üst-başını düzəldib, ona tərəf gedir. Qız onu görüncə çaşır.

Oğlan: – Bu, yaşadığım mühit və həyat şərtlərinin mənə vеrdiyi tərbiyədir. Mən çocuqkən yеtim qaldığımdan, bircə bacımdan başqa kimsə mənə baхmazdı. Bacımın əri və günüsü həmişə məni və mənim üstümdə yazıq bacımı danlayar,kimsə məni insan bilməzdi.

Qız: – (çaşqın halda) Başa düşmədim, indi hərəkətinizə bəraət qazandırmaq fikrinə düşmüsünüz? Bunları mənə niyə danışırsınız?

Oğlan: – (şaqqanaq çəkib gülür) Tanış gəlmədi? Bu ki sizin sevdiyiniz əsərdən – “Aydın”dandır. Dram elə bu sözlərlə də başlayır. Bu da bizim filoloq…

Qız: – (pərt kimi) Hə… Deyirəm axı, sizdən belə sözlər çıxmaz.

Oğlan: – Siz məni tanıyırsınız ki, necə sözlər deyə biləcəyimi də deyəsiniz?

Qız: – Məncə, tanıyıram. Özünü bütün elmləri bilən hesab edən, özündənrazı, başqalarını lağa qoymağı xoşlayan birisiniz. Üstəlik də… (sözünü bitirə bilmir)

Oğlan: – Üstəlik də oğruyam. Çəkinməyin, üzümə deyin. (kinayə ilə) Siz ki qoçaq qızsınız. Yalanı qəbul eləmirsiniz…

Qız: – (bir müddət söz tapa bilmir) Bura niyə gəlmisiniz? Deməyin ki, təsadüfən keçibsiniz.

Oğlan: – Yox, niyə ki, mən də sözün düzünü deyə bilirəm. Bura sizi görməyə gəlmişəm.

Qız: – Niyə?

Oğlan: – (haradansa kitab çıxarır) Bunu sizə verməyə.

Qız: – (təəccüb və hirslə) Necə? Yenə həmin kitab?

Oğlan: – Hə, Cəfər Cabbarlının pyesləridir. “Aydın” da var. Yenidən oxusanız, pis olmaz. Görürəm, yadınızda qalmayıb.

Qız: – (ehtiyatla) Kitabı yenə də götürmüsünüz?

Oğlan: – “Götürmək” nədir, “oğurlamaq” deyin də. Yox, bu dəfə oğurlamamışam. Pulla almışam, 3 manata. İstəsəniz, Bukinist əmidən soruşa bilərsiniz.

Qız: – Lap yaxşı. Amma mən istəmirəm. Siz oxusanız yaxşıdır.

Oğlan: – Mən? Mən lap uşaq yaşlarından Cabbarlının bütün yaradıcılığını əzbər bilirəm. Ona görə ehtiyacım yoxdur.

Qız: – Elədirsə, o gün niyə bu kitabı götürmüşdünüz?

Oğlan: – Oğurlamışdım. Sizin üçün.

Qız: – Niyə?

Oğlan: – İstəyirdim ki, mənim necə biri olduğumu biləsiniz. Beləcə, tanış olaq.

Qız: – Deyəsən, heç də yaxşı yol deyildi.

Oğlan: – Əksinə, ən düzgünü idi. Sizə əvvəldən kim olduğumu göstərdim. Çünki… Çünki (aktyorlara bənzər bir vəziyyət alır) Mən kimsə üçün görünməz qala bilmərəm. Məni hər kəs görməli, tanımalıdır. Çünki mən bir həqiqətəm, mən bir hеç dеyiləm, mən bir divar da dеyiləm.

Qız: – Yenə də “Aydın”dan?

Oğlan: – Bəli, “Aydın”dandır. Bir bilsəniz, mən necə də böyük səhnədə Aydın rolunu oynamaq istərdim…

Qız: – Siz hələ aktyorluq da bacarırsınız?

Oğlan: – Bilmirəm. Yoxlamamışam da. Amma Aydını oynayardım.

Qız: – Mən isə Gültəkini yox.

Oğlan: – Bilirəm niyə.

Qız: – Niyə?

Oğlan: – Mənim sevgilim rolunu oynamaq istəməzdiniz. (gülür)

Qız: – Haqlısınız. Bu dəfə psixoloqluq qabiliyyətiniz köməyinizə çatdı. (gülür)

Oğlan: – Amma nə еtmək ki, əsrimizdə şöhrət və böyüklük qapalı bir еvdədir ki, yiyəsi altun, açarı təsadüf, qorucusu isə ölümdür.

Qız: – Aydın, Aydın…

Üçüncü epizod:

Yenə səhnənin arxa tərəfi qaralır, ön tərəfdəki hissə işıqlanır. Həmin qadın yenə də güzgü və rənglərlə qarşımızdadır. Üzündə tam bir gülüş ifadəsi var.

Qadın: – O gündən görüşlərimiz adi bir həyat qaydasına çevrildi. Günüm kitablarsız və onsuz boş bir şey idi. Artıq hər gün universitetin qarşısına gəlib məni gözləməyinin səbəbini də soruşmurdum. Axı nə mənası vardı bunun? Əsas o idi ki, bizə birlikdə maraqlıdır, yaxşıdır. Bu sevgi idi? Bilmirəm. Nə o sevgidən danışırdı, nə mən. Bizim daha maraqlı mövzularımız var idi: ədəbiyyat, incəsənət, musiqi, teatr, kino. Hərdən siyasət, hərdən də din. Hər görüşümüzdə məni öz ağlı, dərrakəsi ilə təəccübləndirirdi. Evdə isə… Evimizdə yeni dostum haqqında heç nə bilmirdilər. Klassik azərbaycanlı ailəsi olaraq onların bir oğlanla dostluğumu yaxşı qarşılamayacaqlarını bilirdim. Buna görə də onu, onunla olan görüşlərimi hər kəsdən gizləyirdim. Mən bunları gizlətdiyim vaxt evimizə gələn elçilər, onların aldıqları rədd cavabları da bir-birini əvəzləyirdi.

Səhnənin ön tərəfi qaralır. Arxada sadə bir həyət evi görünür. Daha doğrusu, həyət hissəsi və evin qapısı görünür. Həyətdə stol, stullar, yelləncək var. Qız yelləncəkdə yellənir. Üzündə təbəssüm var, hiss olunur ki, xoşbəxtdir. Evin qapısından Nənə çıxır. Qızın xoşbəxtcəsinə yelləndiyini görür.

Nənə: – Yenə də Gülçöhrə kimi yellənirsən?

Qız: – (gülür, sanki acıq verirmiş kimi, Gülçöhrənin ariyasını oxuyur) Aşiq oldum, aşiq oldum…

Nənə: – Hə? Hanı o aşiq olduğun? Heç görmürəm.

Qız: – Kim? (gülür)

Nənə: – Hələ bir soruşur da. Ay qız, elçilərə “yox” deməkdən dilimiz tük götürdü e. Sən əvvəl-axır birinə gedəcəksən?

Qız: – (Gülçöhrə sayağı) Nənə, mən görməsəm, sevməsəm, ərə getmərəm.

Nənə: – Ay qız, kimdir sənin qabağını alan? Gör, sev, get də. Bizim vaxtımız deyil ki. Şükür Allaha, gözüaçıq qızsan, hər gün dərsə, şəhərə gedirsən. Yəni bir bəyəndiyin yoxdur?

Qız: – Nənə, səncə, ərə getmək üçün görüb sevmək bəs edər?

Nənə: – Başqa nə istəyirsən ki?

Qız: – Bəs mənim görüb sevdiyimin sevməsi lazım deyil?

Nənə: – O adamın gözü kordur ki, sənin kimi qızı sevməsin?

Qız: – (ah çəkir) Bilmirəm, ay nənə.

Nənə: – Doğrudan, ay qız, kimdir o bəxtəvər?

Qız: – Bəxtəvər? Bəs deyirdin ki, məni alan adam bədbəxt olacaq? Əlimdən iş gəlmir, bütün günü kitab-dəftərdən danışacağam, baş-beynini siyasətlə-zadla xarab edəcəyəm. (gülür)

Nənə: – Orası elədir. Amma yəqin ki, sən bəyənmisənsə, özünə uyğunu olar da. Doğrudan, kimdir o? Haralıdır? Biz tanıyırıq?

Qız: – Sən də ki, nə tez inandın mənim sevdiyimə. Zarafatdır da eləyirəm. Yoxsa mən hara, sevmək hara?

Nənə: – Yəni deyirsən, heç kim yoxdur?

Qız: – Yox!

Nənə: – Onda nə özünü naza qoymusan? Bu gələnlərdən birinə “hə” de, qurtarsın da. Yoxsa kənddə söz-söhbət gəzir ki, qız niyə hamıya “yox” deyir. Şəhərdə gəzdiyi-zad var yəqin.

Qız: – (hirslə) Kim deyir onu?

Nənə: – Daha gəlib sənin üzünə deməyəcəklər ki? Bu gün bir-iki nəfər pıçıltı ilə deyirsə, sabah hamı danışacaq. Boş-boş şeylərə görə hamıya yox deməzlər axı.

Qız: – Səncə, mənim dediklərim boş səbəblərdir? Axırıncı gələn hansısa özəl universitetin hüquq fakültəsinə pulla daxil olmuşdu. Səncə, eləsi ilə mənimki tutardı?

Nənə: – Sən də lap ağını çıxarırsan e. İndi işləyir ki. Heç kim də demir, pulla oxuyub. Həm də ki, pulun olmağının nəyi pisdir?

Qız: – Ağıl olmayandan sonra nə qədər olsa da, heç nəyə lazım deyil o pul.

Nənə: – Yaxşı, bunu başa düşdük. Bəs ondan əvvəlki? Həm qohum idi, həm də universitet oxumuşdu.

Qız: – (gülür) Gördüm də oxumağını. Şairi nasirdən ayıra bilmirdi.

Nənə: – Axı o sənin kimi ədəbiyyatçı deyil.

Qız: – Belə şey üçün universiteti qurtarmaq lazım deyil. Elə adamlar var ki, iqtisadiyyatı qurtarıblar, amma ədəbiyyatı məndən yaxşı bilirlər.

Nənə: – Onda get, elələrini tap. Özü də tez. Bax, bu ilin axırına kimi bəyəndiyin biri gəlib səni bizdən istəməsə, öz bildiyimiz adama verəcəyik.

Qız: – Məcburən?

Nənə: – Məcburən niyə? Hələ iki ayın var, gör də nə fikirləşirsən.

Dördüncü epizod:

Səhnənin ön hissəsi işıqlanır. Qadın yenə də üzünü rəngləməkdə davam edir. İndi üzündə təşvişi xatırladan bir qrim var.

Qadın: – Nənəmin nə qədər ciddi olduğunu bilirdim. Bilirdim ki, qərarının arxasında atamın da fikri durur. Amma bir kişiyə qızı ilə belə məsələləri danışmaq yaraşmadığı üçün iş başına nənəm keçmişdi. Demək olar, hər gün evimizdə eyni söhbətlər gedirdi. “Filankəsin qızı məndən kiçikdir, ərə getdi, mən isə hələ də evdəyəm”. “Keçmiş sinif yoldaşlarımın uşaqları bu gün-sabah məktəbə gedəcəklər, mən isə hələ də dərs oxumaq haqqında fikirləşirəm.” Gizli-gizli öz bəyəndikləri, bir neçə dəfə evimizə xəbər göndərmiş namizədin də tərifi gedirdi. Bunları vecimə almırdım. Axı o var idi. Elə bilirdim, o bütün bunlardan xəbər tutsa, hər şey dəyişəcək. Necə də inanırdım… Uşaq kimi…

Yenidən səhnənin arxa hissəsi işıqlanır. Qoşa addımlayan Oğlanla Qızı görürük. Qız tez-tez saatına baxır.

Oğlan: – Niyə belə tez-tez saatına baxırsan? Hara isə gecikirsən?

Qız: – Evə.

Oğlan: – Vacib bir işin var?

Qız: – Yox, amma bu axırda evimizdəkilər dərsdən çıxdığım vaxtla evə çatdığım vaxtı hesablamaqla məşğuldurlar. Hər dəqiqəyə görə danışırlar.

Oğlan: – Bu axırda belə olub ki? Niyə?

Qız: – Əvvəl də var idi. Amma bu qədər də yox. İndi lap ağını çıxarıblar.

Oğlan: – Axı niyə?

Qız: – Elə bilirlər, gizli sevgilim var, onunla görüşürəm dərsdən sonra.

Oğlan: – (gülür) Sənin sevgilin var? (az qala şaqqanaq çəkir) Yox bir nə…

Qız: – (pərtliyi hiss olunur, amma özünü sındırmamaq üçün gülür) Nə bilim e, məni ərə vermək üçün bəhanələr axtarırlar.

Oğlan: – Necə? Sevgilin olduğunu bilsələr, ona ərə verəcəklər səni?

Qız: – (məyus) Ona da olmasa, alan birinə verəcəklər hər halda.

Oğlan: – (gülür) Yazıq səni alan.

Qız: – Sən də nənəm kimi danışmağa başladın?

Oğlan: – Nənən nə deyir ki?

Qız: – Deyir ki, məni alan bədbəxt olacaq, baş-beynini öz axmaq fikirlərimlə dolduracağam o yazığın.

Oğlan: – (ciddi) Nahaq yerə elə düşünür. Nə olub ki sənə? Gözəl, ağıllı, hərəkətlərini bilən, həm də qabiliyyətli bir qızsan. Səni alan oğlan dünyanın xoşbəxti olacaq.

Qız: – Doğrudan deyirsən?

Oğlan: – Əlbəttə.

Qız: – Amma mənə özüm kimisini tapmaq çətin olacaq, deyəsən. Mənim kimi ikinci dəli var görəsən dünyada? Əlbəttə, səni saymasaq.

Oğlan: – Hə, məni saymasan yaxşıdır.

Qız: – (pərt halda, guya söhbəti dəyişir) Sən necə, evlənmək haqqında fikirləşmirsən ki?

Oğlan: – Yox, bilirsən ki, mən başqa ideyalarla yaşayıram. Uşaqlıqdan bu ideyaları özüm üçün yol olaraq seçmişəm.

Qız: – Aydın kimi?

Oğlan: – Aha. (pafosla, aktyorcasına) Mən istəyirdim bütün dünya mənimlə hеsablaşsın, küçələrdən kеçərkən, Aydın gəlir dеyə, хalq məni barmağilə göstərsin. Mən istəyirdim, əyilmədən kimsə yanımdan kеçməsin. Mən istəyirdim bütün bəşəriyyət mənim fikrimə tapınsın…

Qız: – Bilirəm, “Aydın”dandır. Amma doğrudan sənin istəyin də belə idi?

Oğlan: – (hələ də roldan çıxmayıb) Bəli! Böyüdükcə, bu arzu da böyüyürdü. Həyata yanaşınca, içindəki təzadları, birinin varlı, birinin yoхsul, kiminin hakim, kiminin məhkum olduğunu görüncə, bu arzu dəyişib, bir fikrə çеvrildi: bütün yaşayışda bir inqilab yaratmaq. Mən diriliyi yеni əsaslar üzərində qurmaq üçün bütün bəşəriyyəti qan dənizlərində çimdirib, insanlığın çеynənmiş sümükləri üzərində sağ qalacaq bеşyaşlı səbilər üçün, səadət sarayları tikdirmək istəyirdim.

Qız: – Yaxşı, özünə gəl. Bəsdir.

Oğlan: – Ah, necə də Aydını oynamaq istərdim.

Qız: – Mən isə Gültəkini oynamaq istəməzdim.

Oğlan: – Bilirəm.

Qız: – Səbəbini də bilirsən?

Oğlan: – Bəlkə də.

Qız: – Nədir?

Oğlan: – Hər halda, keçən dəfə dediyim deyil.

Qız: – Düz deyirsən. Mən heç səhnədə də səni aldatmaq, xəyanət etmək istəmərəm.

Oğlan: – (duruxur) Bilirəm.

Qız: – (Saatına baxır) Daha gecdir. Mən getməliyəm. Hələlik. (uzaqlaşır)

Beşinci epizod:

Səhnənin ön hissəsi işıqlanır. Qadının üzündəki qrim məyus bir ifadə yaradıb. Özü də doluxsunub.

Qadın: – O gün söhbətimizin başqa cür olacağını düşünmüşdüm. “Səni sevirəm” sözləri dilimin ucunda idi. Amma deyə bilmirdim. Bilməzdim də. Və nə yaxşı ki, demədim də. Axı elə bilirdim ki, bu sözləri o deyəcək. (ağlayır) Evdə isə “hə” deyəcəkləri elçini qarşılamağa hazırlıq işləri gedirdi. Əlbəttə, mənim razılığım da alınacaqdı. Amma bu sadəcə, söz idi. Əsl razılığı artıq vermiş kimi idilər. Mənim heç bir çıxış yolum qalmadığı üçün “hə” deyəcəkdim. Axı nənəmin dediyi vaxt bitmişdi. Həmin günə qədər sonuncu dəfə Onunla danışmaq qərarına gəldim.

Qarşıda işıqlar sönür. Səhnənin arxa tərəfi işıqlanır. Oğlanla Qız skamyada əyləşiblər. İkisinin əhvalı yoxdur.

Oğlan: – Buyur, eşidirəm. Nə idi “ciddi” dediyin söhbət?

Qız: – Sabahdan bura gəlmə.

Oğlan: – Niyə?

Qız: – Çünki mən ərə getməyə hazırlaşıram?

Oğlan: – (gülür) Hazırlaşırsan? Ona necə hazırlaşırlar? Məşq-filan edirsən?

Qız: – (əsəbi) Gülməli deyil. Gələn həftə mənə elçi gəlir. “Hə” deyiləcək.

Oğlan: – Deyiləcək, ya deyəcəksən?

Qız: – Fərqi yoxdur, hər halda məsələ ciddiləşəcək. Ona görə bura gəlməməlisən.

Oğlan: – Niyə? “Qaqaş” çox qısqancdır?

Qız: – Hə, ağır xasiyyəti var.

Oğlan: – Aha… Deməli, yaxşı tanıyırsan onu.

Qız: – (əsəbi) Niyə də tanımayım? Gələcək ərimdir, elə-belə yoldan keçən deyil ki.

Oğlan: – Mənim kimi yoldan keçən?

Qız: – (pərt halda) Nə isə, “əlvida” demək üçün axırıncı dəfə danışmaq istədim.

Oğlan: – Başa düşürəm. Xoşbəxt ol.

Qız: – Olmayacağam. (doluxsunub)

Oğlan: – Niyə? O da mənim acığıma?

Qız: – Çünki mən onu sevmirəm.

Oğlan: – Bəs o?

Qız: – Mən nə bilim? Guya onu tanıyıram? Ya o məni tanıyır? (ağlayır)

Oğlan: – Bəs xasiyyəti ağır oğlan idi…

Qız: – Başqa nə deyərdim ki?

Oğlan: – Hər halda yalan yox.

Qız: – Mən xoşbəxt olmayacağam. Amma sən get və ol.

Oğlan: – (Pafosla, aktyorcasına) Oх, gözəl məlakəm! Nə еtmək ki, özümdə fikrən bütün dünyaya hakim olmaq qüvvəti hiss еdən mən, təkcə səni də хoşbəхt yaşada bilmirəm. Nə еtmək, sən ki mənim fikirlərimi bilirsən, kimsə anlamırsa, barı sən məni anla…

Qız: – Yenə də Aydın…

Oğlan: – (təkrar edir) Barı, sən məni anla.

Qız: – Anlayıram, bilirəm ki, ürəyə hökm etməzlər. Bizimki də buraya qədərmiş.

Oğlan: – (yenə də aktyor kimi, pafosla) Məni darıхdıran bir şеy varsa, o da sənin bеlə ağır günlər kеçirdiyindir.

Qız: – Roldan çıx, sənə axırıncı sözümü demək istəyirəm.

Oğlan: – Nə?

Qız: – Sənə olan hisslərimi. İstəyirəm, hər şeyi bilib, sonra gedəsən.

Oğlan: – (yenə də roldadır) Mən istəyirdim ki, sеvdiyim məni sеvməsin. Ona çatmaq ümidilə yüksəlmək, çırpınmaq, çarpışmaq, yuхusuz gеcələr, qanlı vuruşmalar, əzab, göz yaşları, mübarizə… nəhayət, napolеonvarı, yurduma dönərkən, istiqbalıma çıхmış qızlar tərəfindən başıma səpilən çiçəklər altında məni görməsini və hеsablaşmaq əlaməti olaraq, ancaq gülümsəməsini istəyirdim. Yorulurkən, ümidilə qüvvətlənib durmaqsızın irəli, dayanmaqsızın yüksəklərə! Yеnə iztirab, yеnə göz yaşları. Yalnız ölərkən, son nəfəsdə dodaqlarımı dodaqlarına sıхıb: mən bir həqiqətəm, mən bir hеç dеyiləm! – dеyə, qalibiyyət və iftiхar sеvinclərində boğulub ölmək istəyirdim.

Qız: – Bəsdir, özünə gəl. Mənə qulaq as. Mən səni həqiqətən də…

Oğlan: – (sözünü ağzında qoyur, əli ilə ağzını qapadır, danışmağa qoymur, pafosla davam edir) Siz həyatı anlamırsınız. Sеvdiyini alanlar altun qəfəsə bağlanmış bir bülbüldən başqa hеç bir şеy dеyildir. Halbuki, məncə, səbətlər bucağında yaşayıb hər çiçəkdən bir şəhd alan bir arı kimi olmaqdan, böyük səadət yoхdur. O bir çiçəyi хoşlar, qonar, doyar, qalхar, başqasını bəyənər, ona doğru yönələr. Könül tənəvvə düşkünüdür.

Qız: – Bəsdir! Sən Aydın deyilsən.  Sən… (ağlayır)

Oğlan: – (çılğıncasına, roldan çıxmayaraq) Sən… еy məqsədi qaranlıq həyatın işıqlı Ulduzu! Sən, еy işıqlı Şərqin qaranlıq yavrusu! Bu Allah qədər pak, səmimi hеyətinlə, bu məsum, zavallı görkəminlə səni kim sеvməyə bilər? Fəqət ağla! Bacardıqca ağla! Nə qədər bilsən, bu qara gözlərə ağlamaq yaraşır!

Qız: – (qəti hərəkətlə göz yaşlarını silir, ayağa qalxır) Bilirsən nə var? Əlvida!

Oğlan: – (elə bil birdən ayılır, öz halına qayıdır) Bir bilsən Aydını səhnədə necə oynayardım…

Qız: – Mən isə Gültəkini…

Oğlan: – Oynamazdın…

Qız: – Oynayardım.

Oğlan: – Niyə?

Qız: – Heç olmasa səhnədə sənin qucağında, dodağım dodağında ölmək üçün… (cümləsini bitirən kimi iti addımlarla oradan uzaqlaşır)

Oğlan isə bir müddət şaşqın halda arxasınca baxır. Yenidən arxa tərəf qaranlıqlaşır. Ancaq ön tərəf işıqlanır. Qadın yenidən rənglərlə üzünü boyamaqdadır. Üzündə ağlayan qrim var.

Altıncı epizod

Qadın: – Həmin gün evə gedən kimi gələn elçilərə “hə” demələrini tapşırdım. Onsuz da “hə” deyəcəkdilər. Amma məndən belə qəti cavab da gözləmirdilər. Hər şey istədikləri kimi oldu.

İndi ərli qadınam. Onu da həmin vaxtdan görməmişəm. Neçə vaxtdır bir ümidlə yaşayıram – nə vaxtsa Gültəkini oynamaq. Axı Aydın o olacaq. Ancaq buna görə axtarırdım Aydını. Səhnəyə onunla birgə çıxmaq istəyirdim. Sonuncu səhnədə həqiqətən zəhər içmək kimi bir fikrim var idi. Zəhər içmək, amma ona deməmək. Qoy, səhnədə bilsin bunu. Qoy, dodağım dodağına dəyərkən duyduğu acıdan başa düşsün zəhərləndiyimi… (pauza)

Dünən “Aydın”ın afişasını gördüm. Gözlərim afişadakı adları axtarırdı. Elə bilirdim, rejissor sözlərinin qarşısında “Həyat”, Aydın rolunun qarşısında isə onun adını oxuyacağam. Necə də inanırdım buna…

Yenidən səhnənin ön hissəsi qaralır. Arxada elə Qadını öz qara görkəmində görürük. Amma üzündə rənglər yoxdur. Yanında isə Əri var. Teatr afişaları yerləşdirilmiş stendin yanından keçirlər. Birdən Qadın nə isə görübmüş kimi dayanır. Afişalara baxır.

Qadın: – Aydın… Aydın…

Ər: – Kim?

Qadın: – Aydın da… Gedək, gedək baxaq.

Ər: – Kimdir ki o? Müğənnidir, ya meyxanaçı?

Qadın: – (heyrətlə onun üzünə baxır) Nə?

Ər: – Deyirəm, kimdir? Mən ancaq meyxanaçı Aydın tanıyıram.

Qadın: – Aydın… Aydın daha yoxdur!

Ər: – Necə yəni? Bəs demirsən gedək baxaq?

Qadın: – Gültəkin də yoxdur.

Ər: – O kimdir?

Qadın: – Öldülər onlar? İkisi də öldü.

Ər: – Nə vaxt?

Qadın: – Elə indi. Həyatımın necə olduğunu anladığım gün. Aydını heç vaxt tapmayacağımı, görməyəcəyimi başa düşdüyüm an öldülər.

Ər: – Nə deyirsən… Başa düşmürəm…

Qadın: – Başa düşməzsən. Çünki bu gün mən də öldüm. Bütün arzularımla, xəyallarımla öldüm. Sonuncu səhnədə zəhər içib öldüm.

Ər: – Nə zəhər? Sən nə danışırsan?

Qadın: – Sənin sözlərin… Hər şeydən xəbərsizliyin… Zəhərdən acı oldu bunlar. Mənim bir ömür bunları dadmağım isə ölümdən betərdir.

Ər: – Bu, hansısa kitabdandır? Bilirsən ki, mən kitab-zad xoşlamıram.

Qadın: – (aktrisa kimi) Kimsə məni gözləməz, kimsə də mənə gərək dеyildir. Artıq mən hər şеydən usandım, hər şеydən yoruldum, hər şеydən uzaqlaşdım. Oх, kеçmiş günlərim… O vaхtlar mən nə qədər хoşbəхt, nə qədər gözəl idim! Amma indi!.. Mən nə idim, indi nə oldum!

Ər heç nə başa düşmədən üzünə baxır. Qadın isə dizi üstə düşür, yerdən rəngləri götürüb, üzünə qəmli qrim çəkməyə başlayır.

Pərdə

TUT (pyes)

İştirak edirlər:

Qoca                                  60-65 yaşlarında nurani qoca

Qonşu                                60-65 yaşlarında qoca

Rəsmi şəxs                        25-30 yaşlarında cavan, rəsmi, işgüzar geyimli

Oğlan                                 10-12 yaşlarında uşaq

Traktorçu                            30-35 yaşlarında

 BİRİNCİ PƏRDƏ

(Hadisələr köhnə görünüşlü bir bağda cərəyan edir. Səhnənin mərkəzində qollu-budaqlı tut ağacı var. Bir tərəfdən köhnə daxmanın qapısı, o biri tərəfdə isə üzüm tənəklərinin başı görünür. Tut ağacından bir az aralıda su quyusu, daxmanın qapısı yanında 2 dənə balaca kətil var.

Qoca tut ağacının budaqlarını sığallaya-sığallaya asta səslə danışır)

Qoca: – Daha bir bağ mövsümü… Mənim həyatımda bu altmış dördüncü yaydır. Sənin üçün neçəncidir, Allah bilir. Gözümü açandan səni belə qollu-budaqlı görmüşəm. Bax, indi mən lap qocalmışam, sən isə elə olduğun kimi də qalmısan. Nə bilim, bəlkə sən də qocalmısan, amma mən hiss eləmirəm.

(Bu zaman səhnəyə Qonşu daxil olur. Qoca qonşunun gəldiyini hiss edən kimi danışığını kəsir və ona doğru addımlayır)

Xoş gəldin, qonşu!  Həmişə bağlarda!

Qonşu: – Xoş gördük! Həmişə bağlarda! Hə, yenə də bu tut ağacı ilə danışırdın?

Qoca: – (sanki bu sözdən utanır) Yox, elə özüm-özümlə danışırdım. Deyirəm, daha bir yay gəldi də…

Qonşu: – Hə, neyləyəsən e, görürəm bu il də tək köçmüsən bağa. Oğul-uşaq gəlmək istəmir, deyəsən. Sən də kimlə danışasan e…

Qoca: – Düz deyirsən, (danışa-danışa kətillər olan tərəfə keçib hərəsi bir kətildə oturur) bu günün uşaqları belə köhnə bağları istəmirlər ki. Onlar deyir, gərək bağ başqa cür ola. Nə bilim, (əli ilə daxmanı göstərir) bu daxmanın yerində iki-üç mərtəbəli villa olsun, həyətdə hovuz, bağı da hündür hasarlarla hamıdan gizlədəsən…

Qonşu: – Hə, bilirəm. Mənimkilər də bağı dəyişdilər də. Düzdür, lap o yekə villalardan tikə bilmədilər. Amma hasarlayıblar, yeri asfaltlayıblar. Nə isə, təzə bağlara oxşadıblar da. Amma, qonşu, belə baxanda, rahatlıq üçün onların dediyi də düzdür axı.

Qoca: – Nə bilim, bəlkə də düz deyirlər. Amma mən bağı belə görmüşəm, belə öyrəşmişəm. İndi bu yaşımda əlim gəlməz, babalarımdan qalan bu düzəni dağıdıb başqa şeylər eləyim.

Qonşu: – Səni elə başa düşürəm ki… Hərdən mənim də burnumun ucu göynəyir köhnə bağlar üçün. Bəlkə də sənin bağına tez-tez gəlib-getməyim də ondandır. Gəlib uşaqlıq illərimi yada salıram. Səni də başını ağrıdıram.

Qoca: – O nə sözdür, nə vaxt istəsən, gəl, gözüm üstə yerin var. Yoxsa ki, sən demişkən, təklikdən başıma hava gəlir, ağaclarla danışıram.

Qonşu: – Ağaclar yox, təkcə bu tut ağacı ilə. Doğrudan e, deyirlər ki, sən bu tut ağacına, əstəğfurullah, lap Allah kimi inanırsan.

Qoca: –  Hə, qonşular arasında məni dəli kimi tanıyırlar, başa düşürəm. Özüm də eşitmişəm, mənə “kafir” deyən də var, “xurafatçı” deyən də.

Qonşu: – Xətrinə dəyməsin e, ay qonşu. Amma bir söz ki çıxdı, hərə üstünə bir şey qoyub danışır. Nə bilim, deyirlər ki, sən bu ağaca pir kimi baxırsan. Dualarını, arzularını da bu ağacdan istəyirsən.

Qoca: – (ah çəkir) Kim də olmasa, sən bilirsən axı, mən niyə bu ağacı çox istəyirəm. Bu ağaca baxanda elə bilirəm ki, keçmişdən xəbərdaram, baba-nənələrimin səsini eşidirəm. Bu ağac illərdir, tutları ilə həm bağın adamlarının, həm də elə-belə, yoldan keçənlərin qarnını doyurub, kölgəsi ilə istidən qoruyub.

Qonşu: – Bilirəm, bilirəm… Elə mən özüm lap balaca vaxtlarımdan nə qədər bu tutdan yemişəm. (bir az duruxur) Amma, sən də məni pis başa düşmə e, hər meyvə verən ağaca da müqəddəs kimi baxmazlar axı, günahdır.

Qoca: – (qətiyyətlə) Hər ağac yox, amma mənim tutum müqəddəsdir. Sən ki, özün bizim ailə əhvalatlarından xəbərdarsan. Yəqin bilməmiş deyilsən ki, mən özüm də məhz bu tuta olan duaların nəticəsində dünyaya gəlmişəm. Məndən böyük altı bacım olub, anam bu tuta dualar edib, nəzir deyib ki, bir oğula sahib olsunlar. Bir də ki, hansı tut ağaclarına “pir” deyildiyini bilirsən heç? O ağaca “pir” deyilir ki, onun  budağı əyilərək yerə dəyib yenidən göyə qalxsın. Bu əlamət onu göstərir ki, ağac artıq Allahın qarşısında səcdə edib…

Qonşu: – (sözünü kəsir) Hə, keçmişdə belə inanclar çox olub. Elə indinin özündə də var. Amma mən bütün bunları yaxşı qəbul eləmirəm. Xətrinə dəyməsin, amma, heç ağaca da nəzir deyərlər?

Qoca: – Bu sənin bildiyin nəzirdən deyil, ay qonşu. Gedib, hansısa pirlərə verdiyin nəzirin hansı cibə getdiyini bilmirsən. Amma bu tamam başqadır. Mənim pirimə edilən nəzir yalnız onun qulluğunda durmaq, onu alaqlardan təmizləmək, qurd-quşdan qorumaqdır, vəssəlam.

Qonşu: – Hə, (gülümsüyür) sənin tutunun da bu mənada bəxti yaman gətirib. Heç vaxt nəziri gecikmir. Nə vaxt baxırsan, elə səni ağaca qulluq edən görürsən.

(Bu zaman səhnəyə qaçaraq Oğlan daxil olur. Danışanlara yaxınlaşıb ayaq saxlayır.)

Oğlan:- Salam!

Qonşu: – Salam, a bala! Necəsən?

Oğlan:- Çox sağ olun, yaxşıyam. (üzünü Qonşuya tutub) Baba, məni evdən göndərdilər. Deyirlər ki, təcili evə gələsən.

Qonşu: – (həyacanla) Nə isə olub?

Oğlan:- Hə, bir nəfər qalstuklu, əli kağız-kuğuzlu kişi gəlib. Deyir ki, bağın sahibi ilə danışmaq istəyir.

Qonşu: – (fikirli halda) Deyəsən, deyilənlər doğrudur axı.

Qoca: – Hansı deyilənlər?

Qonşu: – Bəs eşitməmisən? Deyirlər ki, bu ətrafda bağı olanlara pul verib köçürəcəklər.

Qoca: – Nə danışırsan? Yəni, məcburən köçürəcəklər? Axı elə şey olmaz.

Qonşu: – Nə bilim, deyirlər, bizim bağları hansısa vəzifəli şəxs alıb burada öz biznesini quracaq.

Qoca: – (qəzəblə) Başa düşmürəm, indi kim isə pul qazanmaq istəyir deyə, gərək zorla torpaqlarımız əlimizdən alınsın?

Qonşu: – Zorla deyəndə ki, bağımızın əvəzində pul verirlər.

Qoca: – Bəs əgər mən satmaq istəməsəm?

Qonşu: – Vallah, daha orasını deyə bilmərəm. (Qonşu ayağa qalxır) Qoy, gedim, bir danışım o gələn adamla. Yəqin elə səninlə də danışmağa gələrlər.

Qoca: – Qoy, kim gəlir-gəlsin. Mənim cavabım onsuz da birdir.

(Qonşu və Oğlan birlikdə səhnəni tərk edirlər. Qoca da ayağa qalxır və yenidən ağaca yaxınlaşır. Ağacı sığallaya-sığallaya danışmağa başlayır. )

Qonşum düz deyir, sənin nəzirini heç vaxt gecikdirməmişəm. Həmişə qulluğunda durmuşam. (fikrə dalaraq) Bircə səkkiz il əvvəl özümü sənin yanında çox günahkar  hiss etdim. Həmin yay Abşeronun bütün tut ağacları üçün dəhşətli olmuşdu. Amerikadan gələn o həşəratlar yadıma düşəndə hələ də birtəhər oluram. O əcaib ağ kəpənəklər, onların yaşıl, tüklü tırtılları ağaclara necə zərbə vurdu. Nə qədər qocaman tut ağacları məhv oldu. Elə sənin nə qədər iri budaqların qurudu. (fəxrlə) Amma sonunda dözdün, durdun. O boyda Amerikanın həşəratlarına qalib gəldin! Sən mübarizə apara, hər kəsə qalib gələ bilərsən. Mənə gülən, ələ salan qohum-qonşuya da…

(Səhnəyə əlində qovluq tutmuş ciddi geyimli Rəsmi şəxs daxil olur. Qocanın hərəkətlərinə maraqla baxır. Qoca onun gəlişini duyur və susur.)

Rəsmi şəxs: – Hər vaxtın xeyir, dayı!

Qoca: –  (gələnin kim olduğunu duyduğu üçün quru şəkildə) Hər vaxtın xeyir!

Rəsmi şəxs: – Dayı, bilmirəm, mənim kim olduğumu bilirsən ya yox…

Qoca: – Deyərsən, bilərik.

Rəsmi şəxs: – Əslində, heç vacib də deyil bu. Əsas odur ki, məqsədimi biləsən.

Qoca: – Buyur, onda məqsədini de.

Rəsmi şəxs: – İş ondadır ki, bu ərazilər bizim plana düşür…

Qoca: – O nə plandır elə?

Rəsmi şəxs: – Bu ərazilərdə böyük bir müəssisə tikilməyinə qərar verilib. Ona görə də kimin burada bağı varsa, pul verilib ərazi ondan alınır. Belə bəxtəvərlərdən biri də sən olacaqsan, ay dayı.

Qoca: – Ev-eşiyindən ayrı düşmək nə vaxtdan bəxtəvərlik sayılır ki?

Rəsmi şəxs: – Ay dayı, əvəzində pul alacaqsan da. Həmin pula gedib başqa yerdə torpaq da ala bilərsən. Hələ əməlli-başlı bir ev də tikdirərsən. (əli ilə Qocanın daxmasını göstərir) Yoxsa, belə daxmada yaşamaqdan yəqin özün də bezmisən…

Qoca: – (qəzəblə) Sən heç nə danışdığını bilirsən? Yadında saxla ki, sənin bu daxma dediyin min dənə villadan daha doğma, daha rahat, daha əzizdir.

Rəsmi şəxs: – (təəccüblə) Yaxşı, dayı, görürəm, indi isti başla bir şey fikirləşə bilmirsən. Bəlkə sənə vaxt verək, oğul-uşağınla da məsləhətləşəsən, sonra fikrini deyərsən. (üzünü çevirib səhnəni tərk edir)

Qoca: – (gedənin arxasınca qışqırır) Mənim oğul-uşağım da, doğmam da bu bağdır, bu yerlərdir. Başqa heç kimin fikrinə ehtiyacım yoxdur. Qərarım da ki, budur: Mən bağımı satmıram!

PƏRDƏ

İKİNCİ PƏRDƏ

(Yenə də əvvəldə gördüyümüz bağ şəraiti. Amma bu dəfə bir az fərqli görkəm var. Yerdə saralmış yarpaqlar var, tənəklərin yarpaqları da sarımtıl rəngdədir. Quyunun yanında isə üzümlə dolu səbət var. Pərdə qalxan kimi səhnəyə Qonşu daxil olur.)

Qonşu: – (ətrafına boylanır) Ay qonşu, haradasan?

(Daxmanın görünən qapısı açılır və Qoca bayıra çıxır. Geyimi bu dəfə birinci pərdədə olduğundan fərqlənir.)

Qoca: – Xoş gəldin! Üzünü görək! (yaxınlaşıb əlini sıxır) Unutmusan deyəsən məni.

Qonşu: – Xoş gördük! Unutmusan deyəndə ki, bilirsən də yəqin, mən axı bağımı satdım.

Qoca: – (kefi pozulmuş halda) Hə, bildim…

Qonşu: – Ona görə də getməli oldum buralardan. Bu gün fikirləşdim ki, bağ mövsümü bitir, birdən köçüb-eləyərsən, sonra Allah bilir, bir də nə vaxt görüşərik.

Qoca: – Hə, əslində köçmək vaxtı yetişib. Amma elə vəziyyətdir ki, indi köçmək olmaz.

Qonşu: – Hansı vəziyyət?

Qoca: – Nə bilim e, bu əli kağız-kuğuzluların biri gəlir, biri gedir.

Qonşu: – Bağı almaq istəyənlər?

Qoca: – Hə, onlar. Qorxuram ki, mən köçəndən sonra icazəsiz-filansız girib dağıtsınlar buraları. Ona görə də bu payız köçməməyəcəyəm deyəsən.

Qonşu: – Amma görürəm ki, sən hələ də möhkəm durmusan, satmaq fikrin yoxdur bu bağı.

Qoca: – Bu üç ayda polisə, bələdiyyəyə, nə bilim, daha haralara getmişəm. Vallah, hərə bir söz deyir. Guya nə bilim, əslində bu torpaqların kağızı mənim adıma deyil, mən ancaq icarədaram-nəyəm. Əslində heç başım da çıxmır bu şeylərdən.

Qonşu: – Uşaqlara de, həll eləsinlər də.

Qoca: – Uşaqlar qarışsa, bilirəm axırı nə olacaq da…

Qonşu: – (ah çəkir) Məndə olduğu kimi… Gəlib baxıram buralara, bağımı tanımadım. Dağıdıblar…

Qoca: – (gərginliyi aradan götürmək üçün) Ay qonşu, bayaq üzüm dərmişəm. (gedib səbəti götürür) Bax, bu da sənin payın. (səbəti Qonşuya uzadır)

Qonşu: – Bu nə xəcalətdir, ay qonşu…

Qoca: – Xəcalətli düşmənin olsun, o nə sözdür. Bağ payıdır da, adətimiz belədir…

Qonşu: – Çox sağ ol, ay qonşu. (kövrəlmiş kimi olur)

(Bu vaxt yenidən Rəsmi şəxs səhnəyə qayıdır. Qoca onu görən kimi diksinmiş kimi olur)

Qoca: – Yenə də sən?

Rəsmi şəxs: – Məni görmək istəmirsənsə, tezliklə buranı boşalt.

Qoca: – Mən fikrimdə qətiyəm: bağ satılmayacaq!

Rəsmi şəxs: – Mən də elə axırıncı dəfə sözümü demək üçün bura gəlmişəm. Tapşırıblar ki, bu dəfə hər şeyi həll etməmiş qayıtmayım.

Qonşu: – Çox təəssüf, amma yenə də əliboş qayıtmalı olacaqsan.

Rəsmi şəxs: – (yüksək səslə) Sən elə bilirsən ki, bu inadınla işimizə mane ola biləcəksən? Ay dayı, yadında saxla, bu pulu sənə nə bu sınıq-salxaq daxmana, nə də ki, bu on-on beş ağacına görə vermirik. Bunların heç biri bizə lazım deyil. Biz torpağa pul veririk ki, o da əslində heç sənin də deyil. Sən Allahına şükür et ki, hələ sənə bu qədər pul veririk. Biz başqa cür də hərəkət edə bilərik. Yaxşı-yaxşı fikirləş.

Qoca: – (inadla) Ancaq meyidimin üstündən keçib bu bağa sahib ola bilərsiniz.

Rəsmi şəxs: – Ay dayı, cəmi üç aylıq vaxtımız var. Əgər belə bir işin varsa, elə bu üç ayda həll et. Gələn dəfə bura traktorla gələcəyik. (sözünü deyib, arxasını Qocaya çevirərək səhnədən çıxır.)

Qonşu: – (gedənin arxasınca qışqırır) Bu nə deməkdir? Ağsaqqala qarşı belə hörmətsizlik eləmək olar?

(Qoca bu soyuqqanlılıqdan heyrətə gəlmiş şəkildə duruxub)

Qoca: – Belə görünür ki, mənim seçimim qalmır… (ah çəkib kətildə əyləşir)

Qonşu: – Vallah, deyəsən, onlar da çəkilənə oxşamırlar.

Qoca: – Gələn dəfə traktorla gələcəklər… Yəni, üzümlüyü, evimi, tut ağacımı, hər şeyimi məhv edəcəklər. Bütün bunlara qarşı necə dura bilərəm axı?

Bunları görməkdənsə, ölmək yaxşıdır. Ya da mübarizə aparmaq! Sona qədər… Mən mübarizəni seçirəm.

Qonşu: – Vallah, sənin möhkəmliyinə həsəd aparıram. Amma hələ də başa düşmürəm, sən necə mübarizə aparacaqsan.

Qoca: – Amma mən artıq bilirəm.

Qonşu: – (sual dolu baxışlarla Qocanın üzünə baxır. Amma ondan cavab gəlmədiyini hiss edir) Yaxşısı budur, səni fikirlərinlə baş-başa qoyum. Yəqin evdə də indi nigaran olarlar. Gedim daha…

Qoca: – (ayağa qalxır, qonşunun əlini sıxır) Yaxşı yol, qonşu! Uşaqlara adımdan salam deyərsən. Səbəti də unutma.

Qonşu: – Çox sağ ol! Payın artıq olsun!

(Qonşu səhnəni tərk edir. Qoca isə quyuya yaxınlaşır. Quyunun yanında bənd edilmiş kəndiri açmağa başlayır. Nəyi isə xatırlayırmış kimi danışır) Neçə illərdir bu kəndirin köməyi ilə quyudan su – həyat mənbəyi çıxarmışam.  İndi isə bu kəndir mənə başqa həyatın dadını göstərməlidir. (kəndiri açıb bir az əvvəl oturduğu kətilə yaxınlaşır. Kətili götürüb ağacın altına qoyur. Üstünə çıxıb kəndiri ağacın budağına bərkitməyə başlayır) Mən səni xilas etməliyəm. Həm səni, həm də özümü. (kəndirin möhkəmliyini yoxlayır. Kəndirin digər ucunu da ilgək formasına salır. Bu işləri edə-edə danışır) Bilirəm, bilirəm ki, mən ölsəm, sən sağ qalacaqsan. Mən bunu hiss edirəm. (boynunu ilgəkə keçirir) Mən sıxılmıram, mən azadam. (başını göyə qaldırır) Məni Sən yaratdın. Sən də öldür!

PƏRDƏ

ÜÇÜNCÜ PƏRDƏ

(Yenə də həmin bağ görünür. Amma indi nə tənəklər, nə də daxma var. Mərkəzdə təkcə yarpaqsız tut ağacı var. Tut ağacının Qoca özünü asan budağından ağlasığmaz ölçüdə tut asılıb. Uzaqdan traktor səsi gəlir. Rəsmi şəxs dağılmış bağı heyranlıqla seyr edir)

Rəsmi şəxs: – (öz-özünə) Qəribədir, bu bağın sahibi hara yoxa çıxdı, görəsən? Yəni, o qoca boş inadkarlığın mənasız olduğunu başa düşdü? Çıxıb gedib, özü də ona düşən pulu da almadan. Hm, o inadkarlıq hara, belə səssiz yoxa çıxmaq hara?

(Səhnəyə isti geyimli, başı papaqlı Traktorçu çıxır.)

Traktorçu: – (Rəsmi şəxsə) Az qalıb deyəsən, qurtarıram.

Rəsmi şəxs: – Belə tez-tez fasilələr eləsən, çətin qurtarasan. Bir işini qurtar, sonra düş də o traktordur-buldozerdir, nədir ondan. Yaxşı ki arada gəlib burada gedən işlərə nəzarət eləyirəm. Başsız qalsanız, Allah bilir, neyləyərsiniz.

Traktorçu: – (günahkarcasına) Bağışlayın, amma gözümə parıltı dəydi, ona görə düşdüm, görüm nədir.

Rəsmi şəxs: – (kobudcasına) Parıltı nədir? Bəlkə deyəsən, xəzinə tapmaq iştahasındasan. Deyirəm də, işləməmək üçün bəhanə axtarırsan elə bil.

Traktorçu: – (özünə bəraət qazandırırmış kimi) Niyə elə deyirsiniz, buraları altını-üstünə çevirmişəm. O boyda bostan elə düpbədüz olub ki… Hələ neçə ilin ağacları… Hamısını kökündən çıxarmışam. Adam özünü lap qatil kimi hiss edir. Allah bilir, nə qədər günah yazılır ayağıma…

Rəsmi şəxs: – (narazı) Yaxşı, yaxşı, özünü canıyanan adam kimi aparma. İşinin adı budur da.

Traktorçu: – Düz deyirsiniz, bağ sahibləri öz əlləri ilə bu bağları satmayıb ki? Onların öz bağlarına yazığı gəlmirsə, mən niyə fikir eləyim ki?! Necə deyərlər, “ağa deyir, “sür dərəyə”, sür dərəyə.”

Rəsmi şəxs: – Ay sağ ol, bax, bu başqa məsələ. Keç iş başına. Növbədə bu tut ağacıdır. Amma deyəsən, çətin olacaq, qoca ağaca oxşayır.

Traktorçu: – (məyus halda ağaca baxır) Hə, yazıq… (birdən çaşqın halda ağaca tərəf gedir) Bax, bu da parıltı.

Rəsmi şəxs: – (dili topuq çalır) Parıltı? Hanı?

Traktorçu: – (əlini tuta tərəf aparır) Bu tutdur!

Rəsmi şəxs: – ( özü də ağaca lap yaxınlaşır) Nə danışırsan? Noyabrda da tut olar?

Traktorçu: – (elə bil Rəsmi şəxsi eşitmir) Tutdur. Özü də belə iri! Heç vaxt ağlıma  gəlməzdi ki bu vaxt, həm də belə ölçüdə tut ola bilər. (aşmış kətili dikəldib üstünə çıxır)

Rəsmi şəxs: – Neyləyirsən?

Traktorçu: – Dərmək istəyirəm. (hər iki əli ilə tutdan dartsa da, qopara bilmir) Bu niyə qopmur axı? Belə də möhkəm saplaq olar? (əlini saplaq olan hissəyə aparır, heyrət dolu səslə) Bu saplaq deyil!

Rəsmi şəxs: – Bəs nədir?

Traktorçu: – Kəndirdir! Kəndir!

Rəsmi şəxs: – (heyrət içində təkrar edir, sanki nəyi isə anlayır) Kəndir… Kəndir…

Traktorçu: – (heyrətlə kətildən düşüb diz çökür. Əllərini göyə qaldırır) İlahi, bağışla məni. Bilirəm, bu sənin möcüzəndir. Mən bu ağaca toxunmaram! (qışqırır) Mən bu ağaca toxunmaram!

Rəsmi şəxs: – (biixtiyar o da diz çökür, pıçıltı ilə) Heç kəs, heç kəs toxuna bilməz…

HEYKƏL DANIŞIR

(Bir pərdəli pyes)
İŞTİRAK EDİRLƏR:
SƏS sahibi – 50-55 yaşlarında ortaboylu bir kişi
Ana – 30-35 yaşlarında qadın
Uşaq – 5-6 yaşlarında qız uşağı
I Tələbə– 18-20 yaşlarında
II Tələbə– 18-20 yaşlarında
Nəcibə– 50 yaşlarında
Cavan gəlin– 25-30 yaşlarında
Müğənni– 25-30 yaşlarında, çox müasir və qəribə görkəmli oğlan
Prodüser– 30-35 yaşlarında bir kişi
Fotoqraf– 30-35 yaşlarında bir kişi
I Jurnalist– 20-25 yaşlarında gənc, çəlimsiz bir qız
II Jurnalist– 20-25 yaşlarında arıq və uzun oğlan
Bəstəkar– 35-40 yaşlarında rəngarəng və qəribə geyimli qadın
Namizəd– 40 yaşında ciddi geyimli şişman kişi
Teyyubə– 50 yaşlarında qara geyimli şişman qadın
Balaca uşaqlar, digər adamlar, jurnalistlər, operatorlar

PƏRDƏ
Hadisələr ölçüsü elə də böyük olmayan, paytaxta yaxın qəsəbələrin birində yerləşən ictimai bağda cərəyan edir. Bağın mərkəzində M.Ə.Sabirin heykəli yerləşir. Heykəlin yaxın ətrafı açıq meydançadır, bir az kənarlarda ağaclar, ağacların altında isə skamyalar var. Tamaşa boyu bağda hadisələrdə iştirak etməyən müxtəlif insanlar gözə dəyir.
Cavan bir ana bağça yaşlı balaca bir qız uşağının əlindən möhkəm yapışaraq bağın içindən keçir. Heykəlin qarşısından ötən zaman uşaq anasını dayanmağa məcbur edir və sorğu-suala başlayır.
Uşaq: – (əli ilə heykəli göstərir) Ana, heç bilirsən bu kimdir?
Ana: – Sabirdir də.
Uşaq: – Yox e, dünən bağçada müəllimə danışdı onun haqqında. Dedi ki, bu heykəl Mirzə Ələkbər Sabirindir.
Ana: – (qızının cavabına gülümsünür) Hə, müəllimən düz deyir.
Uşaq: – Ana, heç bilirsən, o kim olub?
Ana:– Şair olub.
Uşaq: – Şair yox, “Yazı yazan”!
Ana: – Necə yəni, yazı yazan?
Uşaq: – Müəllimə bizə bir şeir öyrətdi. Həm də dedi ki, bu şeiri Mirzə Ələkbər Sabir yazıb. Müəllimədən soruşdum ki, o hansı kitabdan yazıb bu şeiri? Müəllimə də dedi ki, o heç bir kitaba baxmayıb, özündən yazılar yazırdı.
Ana: – (bu dəfə gülüşünü saxlaya bilmir) Düzdür, “Yazı yazan” olub.
Uşaq: – İstəyirsən, o şeiri sənə deyim? Yadımda qalıb e…
Ana:– (heykəli göstərərək) Hə, lap yaxşı olar, elə “Yazı yazan”ın özünə baxıb de şeirini.
Uşaq: – (ciddi bir görkəm alıb, əl hərəkətləri və pafosla şeirinə başlayır)
Dərsə gedən bir uşaq
Çıxdı buz üstə qoçaq;
Sürüşdü birdən-birə,
Düşdü üz üstə yerə.
Durdu uşaq neylədi?
Buza belə söylədi:
“Sən nə yamansan, a buz!
Adam yıxansan, a buz!
Az qalıb ömrün sənin…
Az qalıb ömrün sənin… E….
(sifətini turşudur) Yadımdan çıxdı e…
(Haradansa yaxınlıqdan bir kişi səsi gəlir)
SƏS: – Yaz gələr, artar qəmin:
Əriyib suya dönərsən,
Axıb çaya gedərsən!”
Uşaq: – (heyrətlə ətrafa baxır) Hə, düzdür, düzdür. Amma bunu kim dedi?
Ana: – (o da eyni təəccüblə ətrafına göz gəzdirir) Nə bilim, yəqin buradan keçənlərdən kimsə sənin çaşdığını görüb kömək etmək istəyib.
Uşaq: – Yox, mən bildim kim idi şeiri deyən.
Ana: – Kim?
Uşaq: – (heykəli göstərir) Mirzə Ələkbər Sabir!
Ana: – (yenə gülür) Necə? Heykəl dedi şeiri?
Uşaq: – (inadla) Heykəl yox, Mirzə Ələkbər Sabir!
Ana: – (təbəssümlə) Yaxşı, yaxşı, elə hesab edək ki, heykəl sənə kömək edib. (ciddi şəkildə) İndi isə daha bəsdir. Onsuz da bağçaya gecikirsən. Getdik. (Yollarına davam edirlər)
Uşaq: – (razı halda) Hə, hələ gedib bağçada uşaqlara da danışacağam, Mirzə Ələkbər Sabir mənə necə kömək elədi… (səhnədən çıxırlar)
(Bu vaxt iki tələbə oğlan səhnəyə çıxır, bir az əvvəl ana və qızın getdiyi yolla irəliləyirlər. Hər ikisi qayğılı görünür. Səliqəli geyimdədirlər. Hər ikisinin əlində kitab var.)
I Tələbə: – Bir neçə günə sessiya başlayır…
II Tələbə: – Sessiya demə, işgəncə de, zülm de.
I Tələbə: – Bizi eşidən olsa, elə bilərlər ki, tənbəlin biriyik. (kitabları göstərib) Daha haradan bilsinlər ki, bir dəqiqə də kitab-dəftəri əlimizdən qoymuruq.
(səhnənin mərkəzində ayaq saxlayırlar)
II Tələbə: – Səni bilmirəm, amma mən artıq kitabdan da bezmişəm, universitetdən də.
I Tələbə: – (etirazla) Nə danışırsan? Biz ki hələ bu yaxınlarda birinci kursu bitirəcəyik. Sən isə indidən bezdiyini deyirsən. Axı bizim arzularımız, planlarımız başqa idi…
II Tələbə: – (sözünü kəsir) Bilirsən nə var? Biz o arzuları, planları quranda çox uşaq olmuşuq. Reallığın nə olduğunu bilməyən uşaq!
I Tələbə: – Nə deyirsən, indi bir az çətinlik görən kimi biz də təslim olaq?
II Tələbə: – Təslim olmayıb nə edəcəksən axı? De görüm, imtahanları necə verəcəksən?
I Tələbə: – (əlindəki kitablara işarə ilə) Gördüyün kimi, hazırlaşıram.
II Tələbə: – Bəs sonda necə olacaq? Qış sessiyasında olduğu kimi, müəllimlər o biliyinə qiymət vermədən səni kəsəcək. Sən də məcbur olub bu dəfə biliyinə deyil, cibinə müraciət edəcəksən.
I Tələbə: – Düzdür, keçən dəfə öz haqqımı müdafiə edə bilmədim. Asan vasitəyə əl atdım – rüşvət verdim. Amma bu dəfə elə olmayacaq.
II Tələbə: – (rişxəndlə) Yaxşı, dostum, görərik… Görərik bu yuxusuz gecələrinin “qiyməti” olan “qeyri-kafi”ni necə qəbul edəcəksən. Hələ bütün il boyu üç-dörd dəfədən artıq universitetdə görmədiyimiz şəxlər “əla” alanda lap maraqlı olacaq.
I Tələbə: – Mən inanıram, nə vaxtsa, hər şey düzələcək, inanıram, qardaş… (getdikcə daha coşqun səslə) Yetər ki, inanaq və inandığımız uğrunda çarpışaq, vuruşaq. Bunların nəticəsi mütləq olacaq!
(yenə də bir az əvvəlki naməlum kişi səsi gəlir)
SƏS: –
Sanma əzdikcə fələk bizləri viranlıq olur.
Un təmənnası ilə buğda dəyirmanlıq olur!
Qarışıqdır hələlik millətin istedadı, –
Ələnirsə, safı bir yan, tozu bir yanlıq olur!
Çalxalandıqca, bulandıqca zaman nehrə kimi,
Yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur!
Kim ki insanı sevər, – aşiqi-hüriyyət olur,
Bəli, hürriyyət olan yerdə də insanlıq olur!
(tələbələr heyrətlə ətraflarına baxır, səsin sahibini axtarırlar)
I Tələbə: – Sabirin şeiridir…
II Tələbə: – Hə, sevdiyim şeirlərdən biri. Amma kim idi deyən? Nə qədər axtardımsa, görmədim.
I Tələbə: – Amma necə məqamına düşdü e.
II Tələbə: – Hə, elə bil, bizim danışığımızı eşidirdi həmin adam.
I Tələbə: – (heykələ diqqətlə baxır) Bilirsən, gülməli səslənsə də, deyim ki, məndə elə təəssürat yarandı, sanki şeiri Sabirin özü dedi.
II Tələbə: – Daha doğrusu, heykəli.
I Tələbə: – Hə, heykəli.
II Tələbə: – (gülümsünür) Mən sənə deyirdim də, bu çox oxumağın da öz xətası var. Artıq nəticələrini görürəm, deyəsən.
I Tələbə: – (təbəssümlə) Düz deyirsən, nə qədər ki, Nizami Gəncəvi də şeir deməyə başlamayıb, gedək buradan.
(dostlar zarafatlaşa-zarafatlaşa səhnədən çıxırlar)
(Bağda balaca uşaqlar dolaşır. Səs-küylə heykəlin ətrafında qaçır, oynayırlar. Uşaqların çığırtıları, qışıqırıqları arasından qulağa belə ifadələr dəyir: “Heykəl danışır, şeir deyir”
Uşaqların oynadığı yerə yaşlı qadın yaxınlaşır. Yorğun olduğu üzünün ifadəsindən hiss olunur. Yorğunluğunu almaq üçün heykəlin postamentinə söykənir. Uşaqlar isə qadına fikir vermədən elə hey oynayırlar. Bağdan keçən cavan bir gəlin yaşlı qadının heykələ söykəndiyini görüb ayaq saxlayır və söhbətə başlayır)
Cavan gəlin: – Ay Nəcibə xala, hər vaxtınız xeyir! Burada niyə dayanmısınız?
Nəcibə: – Şəhərdən gəlirəm. Yenə şikayətə getmişdim. Ayaqlarım da sözümə baxmır. Ağrıdan uzun yol gedə bilmirəm. Tez-tez harasa söykənib dayanıram.
Cavan gəlin: – Allah köməyiniz olsun! Şikayətə niyə getmişdiz ki? Oğlunuzun işi ilə bağlı?
Nəcibə: – Hə də, yəqin bilirsən ki, oğlum işlədiyi tikinti yerində şikəst olub. Özü də heç bir təqsiri olmadan.
Cavan gəlin: – (təəssüflə) Hə, eşitmişəm. Yazıq…
Nəcibə: – Hə, bu yazığın özündən də yazıq iki körpəsi var axı. Evdə də tək işləyən adam oğlum idi. İndi o da belə vəziyyətdə. Deyirlər axı, iş yerində fəhlənin başına nə isə gəlsə, onu işə götürən adam buna görə yardım eləməlidir.
Cavan gəlin: – Düzdür, Nəcibə xala, belə qanun var.
Nəcibə: – Hə də, mən də getmişdim o tikintinin böyük adamlarından birinin yanına. O da mənə gör, nə deyir e. Deyir ki, sənin oğlun bu tikintidə qanunsuz işləyib. Ona görə də ona pul düşmür.
Cavan gəlin: – Necə yəni, qanunsuz?
Nəcibə: – Mən də onu deyirəm də, bu tikinti başlayandan – altı aydır orada işləyir. Heç elə şey olar ki, qanunsuz olsun? Amma o böyük deyir ki, müqavilədir-nədir, o kağızı yox imiş bu bədbəxtin.
Cavan gəlin: – Əmək müqaviləsi?
Nəcibə: – Ay sağ ol, əmək müqaviləsi.
Cavan gəlin: – Bəs polis? Polis bu işə qarışmayıb ki?
Nəcibə: – Əvvəlki günlərdə polis bir-iki dəfə oğlumu dindirdi. İndi elə kənara çəkilib ki, elə bil, heç nə olmayıb. Oğlum deyir ki, o tikintinin böyüyü polisə rüşvət verib.
Cavan gəlin: – (ürəkdən) Onların canı yansın!
Nəcibə: – Hə, ay bala, mən də neçə gündür, düşüb qalmışam qapılarda. Getmədiyim yer qalmayıb.
Cavan gəlin: – Yəni heç işıq ucu görünmür?
Nəcibə: – Kömək eləməyə söz verənlər var. Amma onlar da deyir ki, ayrılacaq yardımın bir hissəsini bizə verərsən, onda kömək edərik. Əlacım kəsilib, gərək, razılaşım.
Cavan gəlin: – Nəcibə xala, çalış səni aldatmasınlar e. Çox pis zamandır, adamlara inanmaq olmur.
(Yenə də bayaqkı naməlum kişi səsi gəlir. Səs gəldiyi müddətdə həmsöhbətlər də, oynayan uşaqlar da sakitcə susub qulaq asırlar.)
SƏS: –
Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi?!
Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, ilahi?!
Artdıqca həyasızlıq olur el mütəhəmmil,
Hər zülmə dözən canları neylərdin, ilahi?!
Bir dövrdə kim, sidqü-səfa qalmayacaqmış, –
Bilməm, belə dövranları neylərdin, ilahi?!
Məzlumların göz yaşı dərya olacaqmış, –
Dəryaları, ümmanları neylərdin, ilahi?!
Nəcibə: – (təəccüblə) Necə də yerində dedi? Amma kim idi bu?
Cavan gəlin: – (çiyinlərini çəkir) Bilmirəm…
Uşaqlardan biri: – Heykəl idi. İndi bizim heykəl danışır, şeir deyir.
Nəcibə: – (zəndlə heykələ baxır) Necə yəni danışır? Yəni heykəl də danışar? (üzünün ifadəsi dəyişir) Nə bilim, bəlkə də. Deyirlər, indi alimlər adam da düzəldirlər…
(Səhnəyə çiyinlərində kamera və əllərində mikrofon olan bir neçə şəxs daxil olur. Görkəmlərindən jurnalistə bənzəyirlər. Əlində mikrofon tutmuş çəlimsiz gənc qız Nəcibəyə yaxınlaşır.)
I Jurnalist: – Ay xala, düzdür ki, şairimizin heykəli danışır?
Nəcibə: – (çaşqın halda) Nə bilim, elə deyirlər…
I Jurnalist: – Yox e, özün eşitmisən danışmağını?
Nəcibə:– Danışmağını yox, amma şeir deməyini eşitmişəm.
I Jurnalist: Əla, ay xala, əla! İndi geyimini qaydaya sal, bizim telekanala eksklüziv müsahibə verəcəksən.
Nəcibə: – (əlinə fürsət düşmüş kimi) A qızım, mənim bir dənə şikayətim də var. Olar onu da deyim?
I Jurnalist: – (üz-gözünü turşudur) Eh, ay xala, heç şikayətin yeridir? Bu boyda sensasiya olub, sən də başlamısan ki, şikayət eləyim, nə bilim nə. Yaxşısı budur, hazırlaş, indi sənə bir neçə sual verəcəyəm. Sən də cavab verərsən. (sevincək halda) Bilirsən bu nə olacaq? Sensasiya haqqında eksklüziv müsahibə bizim telekanalda gedəcək e…
(Əlində mikrofon tutmuş bir oğlan da qızın sözünü ağzında qoyub, Nəcibə xalaya yaxınlaşır.)
II Jurnalist: – (cır səslə) Ay qız, nə eksklüziv-eksklüziv deyib durmusan? Biz ölmüşük ki? Səninlə birlikdə gəlməmişik ki bura?
I Jurnalist: – (şəstlə) Nə olsun ki? Hadisə şahidini ki mən tapmışam. Deməli, müsahibə də bizim telekanalın efirində gedəcək!
II Jurnalist: – Elə şey yoxdur. Dedim ki, biz də çəkirik, qurtardı.
(Jurnalistlərin səsi gəlsə də, artıq nə dedikləri anlaşılmır. Bağa gələnlərin sayı isə getdikcə artır. Səhnəyə hər daxil olan adam orada olanları sorğu-suala tutur. Qırıq-qırıq gələn səslər içindən hər kəsin eyni bir şeyi – heykəlin danışıb-danışmadığını soruşduğu hiss olunur.
Bağdakılar içindən ciddi geyimli, əlində qovluq tutmuş biri xüsusi cidd-cəhdlə nə isə deməyə çalışır. Artıq onun səsini eşidirik.)
Namizəd: – Mən bu qəsəbədən bələdiyyə seçkilərinə namizədəm. (Səs-küy azalır, hər kəs ona diqqət kəsilir. Hətta mübahisə edən jurnalistlər belə mikrofonları ona doğru uzadır. Namizəd bu diqqətdən xoşhallanır və hiss olunur ki, azacıq özünü itirib) Bəli, mən namizədəm. Yəni, adım namizəd deyil e, özüm namizədəm. (yersiz danışdığını hiss edib bir az da tutulur) Belə hesab edirəm ki, burada baş verən hadisələr – heykəlin danışması mənə müxalif olan siyasi qüvvələrin təxribatçı planlarının tərkib hissəsidir. Mən söz verirəm ki, seçkilərdə mənə səs versəniz, hər cür yersiz hərəkətə, təxribatçılığa son qoyacağam…
(Namizədin danışığı heç kəsin xoşuna gəlmir, əllərini yellədib öz danışıqlarına davam edirlər. Namizəd isə hələ də danışır, amma onun səsi də eşidilməz olur.
Bu zaman səhnəyə Müğənni – qeyri-adi görkəmdə olan cavan oğlan, Prodüser və Fotoqraf daxil olur. Kamera və mikrofonlar Müğənniyə tərəf tuşlanır. Prodüser özünü qabağa verir. Camaat da heyrətlə Müğənniyə baxırlar.)
Prodüser: – Bildiyiniz kimi, bizim sevimli müğənnimiz Şənsəs bəy həmişə yeniliklər həvəskarı olub. Bu gün də şəhəri bürümüş sensasiyalı xəbəri eşidər-eşitməz bizə bildirdi ki, mütləq bura gəlməliyik.
I Jurnalist: – Bura gəlməkdə əsas məqsədiniz nədir?
Prodüser: – Şənsəs bəy burada fotosessiya keçirməyə qərar verib. Gələcəkdə heykəllə klip çəkdirmək kimi möhtəşəm layihəmiz də var. (üzünü camaata tutur) Ay camaat, heykəlin yanından kənara çəkilin, burada fotosessiya keçirilir.
(Camaat qeyri-ixtiyari heykəlin ətrafından kənara çəkilir. Camaatın içində əvvəldə gördüyümüz tələbələr də gözə dəyir. Onlar da baş verənlərə təəccüblə baxırlar.)
II Tələbə: – Sənə dedim də, heykəl danışır. Görürsən, bizdən başqa da eşidənlər olub.
I Tələbə: – Hə, bu gün sənin sözlərinə mən də güldüm, qrup uşaqlarımız da. Amma heç birimiz belə həngamə qopacağını təsəvvür eləməzdik.
(Fotoqraf işinə başlayıb. Müğənni müxtəlif pozalar verir, fotoqraf çəkir.)
Müğənni: – Çalış məni “krupnı” götür.
Fotoqraf: – Bəs heykəl? Onu çəkməməliydik?
Müğənni: – Hə, doğrudan e… Onda heç olmasa elə çək ki, saatım düşsün. “Şverdsarski”dir e, dünən gətirtmişəm.
Fotoqraf: – Saatı sonra ayrıca da çəkərik, eybi yox. İndi əsas heykəldir.
Prodüser: – Şənsəs, düz deyir, indi heykəl əsasdır. Nə qədər ki, o biri “ulduz”lar gəlib çıxmayıb, gərək tez çəkiliş edib onları qabaqlayaq.
Fotoqraf: – (müğənniyə müraciətlə) Hə, indi isə çıx postamentin üstünə. Birtəhər orada dur, bir-iki kadr götürüm.
Müğənni: – O nə olan şeydir ki? Sənə min dəfə demişəm ki, xarici sözlər işlətmə, başa düşmürəm.
Fotoqraf: – (yaxınlaşıb əli ilə postamenti göstərir) Bunu deyirəm də…
(Müğənni ora çıxmağa macal tapmamış yeni səs-küy başlayır. Haradansa təzə qonaq gəlir. Hamı boylanır.)
II Jurnalist: – (həmkarlarına müraciətlə) Daha bir ulduz gəlir, tez olun, hazırlaşın.
Müğənni: – (qəzəblə) Ulduz? Hansı ulduz? Məndən başqa ulduz var ki?
Prodüser: – Sənə dedim də, o birilər də gələcək.
Müğənni: – Bax, gör hansıdır gələn? Mənim salamlaşdıqlarımdandır, yoxsa düşmənlərdən?
Prodüser: – (boylanır) Ürəyini buz kimi saxla, müğənni deyil, bəstəkardır. Bəstəkar Maral Düzqoşanlı…
Müğənni: – (üzü gülür) Hə, ona olar.
Bəstəkar: – (üzünü jurnalistlərə tutur) Hər birinizi burada salamlayıram. Mən öz yeni mahnımı sizlərə təqdim etmək üçün buraya təşrif gətirmişəm.
II Jurnalist: – Mahnı təqdimatını burada niyə eləyirsiniz ki?
Bəstəkar: – (yalançı bir təbəssümlə) Səbəb var, əzizim. Axı mənim yeni mahnımın sözləri (əli ilə heykəli göstərir) böyük şairimizə məxsusdur. Özü də mən bu mahnını bura gələnə qədər – yolda yazmışam.
I Jurnalist: – Necə də operativsiniz. Amma təqdimetmə necə olacaq ki? Heç bir musiqi aləti, avadanlıq yoxdur.
Bəstəkar: – (təkəbbürlə) Maral Düzqoşanlı ölməyib! Özüm oxuyacağam.
Müğənni: – (üzünü turşudur) Müğənninin biri də artdı.
Bəstəkar: – (üzünü camaata tutur) İcazənizlə yeni mahnımı təqdim edirəm. (Üzünə ciddi bir görkəm verib cır səslə oxumağa başlayır.)
Dərsə gedən bir uşaq,
Bir uşaq, hop-hop-hop
Dərsə gedən…
Hop-hop-hop…
Hophop!
(Müğənni oxuduqca bəziləri gülür, bəziləri isə qulaqlarını əlləri ilə qapayırlar)
I Jurnalist: – (Bəstəkarın mahnısını yarımçıq kəsir) Maral xanım, gözəl mahnıya görə təşəkkür edirik. Amma bir sual meydana gəldi: Axı şeirdə “hop-hop” sözləri yox idi, bu sizin əlavənizdir?
Bəstəkar: – (üz-gözünü turşudur) Sizin kimi savadlı, gənc xanımdan belə bir sual heç gözləməzdim. Yəni, siz mənim mahnımdakı, daha doğrusu, bu böyük əsərdəki fəlsəfəni duymadınız?
I Jurnalist: – (pərt halda) Xeyr…
Bəstəkar: – Bilirsiniz, mən balaca olanda evimizdə Sabirin bir dənə kitabı var idi. Adı çox maraqlı idi: “Hophopnamə”. Düzü, oxumamışdım, amma deyəsən, uşaqlar üçün yazmışdı. Mən də bu əsərə “Hop-hop” sözlərini əlavə etməklə şairin o kitabına işarə eləmişəm. İndi bu böyük fəlsəfəni anladınızmı?
I Jurnalist: – (təbəssümlə) Bəli, anladım. Təşəkkür edirəm.
II Jurnalist: – Ay qız, bura gəl e. Gör, kim gəlib bura: Falçı Teyyubə.
I Jurnalist: – Bəh-bəh-bəh… Bu ki, şou-biznes nümayəndələrindən də maraqlı adamdır. Gəl, ondan da bir müsahibə alaq.
II Jurnalist: – (sevinclə) Axşam efirimiz tam doldu.
(Falçı Teyyubə tam qapqara bir geyimdədir. Başına da qara örpək atıb. Zəhmli baxışları var. Camaat da bu baxışlardan qorxmuş kimidir. O səhnəyə gələndən tam sükut yaranıb. Falçı Teyyubə də gələn kimi jurnalistlərə yaxınlaşır.)
Teyyubə: – Bəli, mənim dediyim proqnozlar yenə də özünü doğrultdu.
II Jurnalist: – Necə yəni? Siz heykəlin danışacağını da demişdiniz ki?
Teyyubə: – (nüfuzedici formada) Sözlərimə inanmırsan? Şəkk edirsən?
II Jurnalist: – Allah eləməsin! Mən elə demədim. Sadəcə, soruşdum ki…
Teyyubə: – Bəli, mən hələ iki ay əvvəl demişdim ki, bu yaxınlarda susanlar da danışacaq. Bu cümləmlə hələ o vaxt şahidi olduğunuz hadisədən xəbər vermişdim. Amma siz jurnalistlər həmişəki kimi mənim sözlərimi qulaqardına vurmuşdunuz.
I Jurnalist: – Teyyubə xanım, bəlkə bu möcüzənin səbəbini də camaata açıqlayasınız.
Teyyubə: – (saxta ağıllı sifə alır) Dünyada elə sirlər var ki, onlar yalnız Teyyubəyə aydın ola bilər. Onların mənası açılanda dəyəri də itər.
I Jurnalist: – Yəni, siz heç nə deməyəcəksiniz?
Teyyubə: – Yenə də cümləmdəki hikməti tuta bilmədiniz. (hədələyici tərzdə) Anlayanda çox gec olacaq.
(Adamlar falçının dediklərinin də mənasız olduğunu duyub yenidən öz söhbətlərinə davam edirlər. Səs-küy artır. Bu dəfə səhnədə əvvəldə gördüyümüz Ana və Uşağı görürük. Onlar da bir kənarda durub baş verənlərə heyrətlə baxırlar.)
Uşaq: – Ana, görürsən, başqa adamlar da deyir ki, Mirzə Ələkbər Sabir danışır.
Ana: – (heyrətini gizlətmədən) Görürəm, görürəm. Amma bu necə ola bilər axı?
I Jurnalist: – (II Jurnalistə müraciətlə) Gör nə qədər vaxtdır, buradayıq, amma hələ heykəlin bir kəlmə də danışdığını eşitməmişik. Bu söhbətlərə inamım itir axı.
II Jurnalist: – Boş yerə bu qədər səs-küy də olmaz da. Yəni, deyirsən, camaat bunları özündən çıxarıb?
I Jurnalist: – Nə bilim, hər şey ola bilər. Gəl, camaatdan bir də soruşaq.
II Jurnalist: – Hə, gəl mən soruşum. (camaata mürəciətlə, daha yüksək səslə) Ay camaat, sizlərdən kim heykəlin danışdığını eşidib? Dəqiq eşidənlər bildirsin.
(Sükut çökür. Hamı bir-birinə baxır. İlk olaraq Nəcibə dillənir)
Nəcibə: – Mən eşitmişəm. Qonşumla söhbət eləyirdik. Birdən kimsə şeir deməyə başladı. Şeir deyəni görmədik. Uşaqlar dedi ki, bu heykəlin işi imiş.
I Tələbə: – (dostunu göstərir) Biz də eşitmişik. Dostumla söhbət edirdik. Lap söhbətin məzmununa uyğun kimsə şeir dedi. Nə qədər baxdıqsa, kimin şeir dediyini tapmadıq. Öz-özümüzə zarafatla dedik ki, şairin heykəli olub yəqin. Sonra bu əhvalatı universitetdə qrup yoldaşlarımıza danışdıq. Mənə elə gəlir ki, elə söhbətin yayılmasına da biz bais olduq.
Ana: – Deyəsən, mənimlə qızım da elə bir şey eşidib axı. Səhər qızımı bağçaya aparırdım. Buradan keçəndə “Uşaq və buz” şeirini deyirdi. Şeirin yarısında söz yadından çıxdı. Kimsə şeirin davamını dedi. Biz həmin adamı görmədik. Qızım da inadla dedi ki, şair özü deyib şeiri.
Uşaq: – Şair yox, “Yazı yazan”!
Ana: – Hə, “Yazı yazan”.
I Jurnalist: – Yaxşı, onda niyə biz bu qədər müddətdə heç nə eşidə bilməmişik?
(Elə bu zaman yenidən həmin səs gəlir)
SƏS: –
Tərpənmə, amandır, bala, qəflətdən ayılma!
Açma gözünü, xabi-xəcalətdən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!
(Hər kəs başını yuxarı qaldırıb, gözünü heykələ dikib qulaq asır)
Aldanma ayıqlıqda fəraqət ola, heyhat!
Qəflətdə keçənlər kimi ləzzət ola, heyhat!
Bidar olanın başı səlamət ola, heyhat!
At başını yat, bəstəri-rahətdən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!
(Hamı təəccüblə göyə baxarkən səs sahibi olan 50-55 yaşlarında bir kişi camaatın arasından çıxıb səhnənin önünə keçir. O şeirini desə də, hələ də camaat yuxarı baxır)
Açsan gözünü, rəncü məşəqqət görəcəksən,
Millətdə qəm, ümmətdə küdurət görəcəksən,
Qıldıqca nəzər millətə heyrət görəcəksən,
Çək başına yorğanını, nikbətdən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!
(Yalnız bu zaman camaat səsin haradan gəldiyini başa düşüb kişiyə baxırlar. Hər kəs təəccüb və sual dolu baxışlarla kişiyə baxır.)
I Jurnalist: – Ay dayı, deməli, bu şeirləri deyən sən olmusan? Axı sən kimsən?
SƏS sahibi: – Bəli, böyük Sabirin şeirlərini deyən mən idim. Siz isə az qala heykəlin danışması kimi mənasız bir şaiyəyə inanmışdınız.
II Jurnalist: – (pərt halda) Bizim vəzifəmiz həqiqəti aydınlaşdırmaqdır. Bir də, dayı, axı bütün bunlar sənin nəyinə lazım idi ki?
SƏS sahibi:– Əslində mən heç kimi aldatmaq istəmirdim. (Uşağı göstərir) Bu balaca qızın necə şövqlə şeir deməsinə qulaq asırdım. O duruxduğu məqamda kömək üçün şeirin davamını dedim. Balacanın yaşı heykəlin danışması kimi bir şeyə inanmağa imkan verdiyi üçün şeir deyənin mən olduğumu deməyi vacib hesab eləmədim.
(tələbələri göstərir) Sonra isə bu gənclərin odlu-alovlu danışığını eşitdim. Sabirin başqa bir şeiri məqamına düşdüyü üçün bir-iki beyt söylədim. Görünür, gənclər də çox qayğılı olduqları üçün şeir deyənin yaxınlıqda olduğunu görmədilər.
(Nəcibəni göstərir) Bu xanım da dərdlidir. İnsafsız insanların əlindən dad edirdi. Böyük şairimizin heç zaman köhnəlməyən şeirlərindən birini də o zaman dedim.
Nə deyim, deyəsən, camaatımız möcüzə həsrətində imişlər. Mən onların yanında durduğum halda belə, başlarını göyə tutub, hansısa qəribəlik axtarmağa başladılar.
Bax, bizim dərdimiz də bundadır. Cəmiyyətdəki bütün eybəcərlikləri özümüz də aradan qaldıra bilərik. Amma bu gün olduğu kimi, nədənsə, həmişə uzaqlara üz tuturuq. Baxmayaraq ki, dərmanımız elə öz əlimizdədir. Gəlin, özümüzü sağaltmaqla məşğul olaq. Bəlalarımız da aydındır, elə çarələri də. Böyük şairimizin şeirləri isə elə bu gün də bizim üçün ayna kimidir. Aynaya çəkinmədən baxaq, onu sındırmadan bəlalarımızı yox edək.
Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım,
Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar yazım,
Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım,
Pisi pis, əyrini əyri, düzü həmvar yazım,
Niyə bəs boylə bərəldirsən, a qare, gözünü?
Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!

SON