TUT (pyes)

İştirak edirlər:

Qoca                                  60-65 yaşlarında nurani qoca

Qonşu                                60-65 yaşlarında qoca

Rəsmi şəxs                        25-30 yaşlarında cavan, rəsmi, işgüzar geyimli

Oğlan                                 10-12 yaşlarında uşaq

Traktorçu                            30-35 yaşlarında

 BİRİNCİ PƏRDƏ

(Hadisələr köhnə görünüşlü bir bağda cərəyan edir. Səhnənin mərkəzində qollu-budaqlı tut ağacı var. Bir tərəfdən köhnə daxmanın qapısı, o biri tərəfdə isə üzüm tənəklərinin başı görünür. Tut ağacından bir az aralıda su quyusu, daxmanın qapısı yanında 2 dənə balaca kətil var.

Qoca tut ağacının budaqlarını sığallaya-sığallaya asta səslə danışır)

Qoca: – Daha bir bağ mövsümü… Mənim həyatımda bu altmış dördüncü yaydır. Sənin üçün neçəncidir, Allah bilir. Gözümü açandan səni belə qollu-budaqlı görmüşəm. Bax, indi mən lap qocalmışam, sən isə elə olduğun kimi də qalmısan. Nə bilim, bəlkə sən də qocalmısan, amma mən hiss eləmirəm.

(Bu zaman səhnəyə Qonşu daxil olur. Qoca qonşunun gəldiyini hiss edən kimi danışığını kəsir və ona doğru addımlayır)

Xoş gəldin, qonşu!  Həmişə bağlarda!

Qonşu: – Xoş gördük! Həmişə bağlarda! Hə, yenə də bu tut ağacı ilə danışırdın?

Qoca: – (sanki bu sözdən utanır) Yox, elə özüm-özümlə danışırdım. Deyirəm, daha bir yay gəldi də…

Qonşu: – Hə, neyləyəsən e, görürəm bu il də tək köçmüsən bağa. Oğul-uşaq gəlmək istəmir, deyəsən. Sən də kimlə danışasan e…

Qoca: – Düz deyirsən, (danışa-danışa kətillər olan tərəfə keçib hərəsi bir kətildə oturur) bu günün uşaqları belə köhnə bağları istəmirlər ki. Onlar deyir, gərək bağ başqa cür ola. Nə bilim, (əli ilə daxmanı göstərir) bu daxmanın yerində iki-üç mərtəbəli villa olsun, həyətdə hovuz, bağı da hündür hasarlarla hamıdan gizlədəsən…

Qonşu: – Hə, bilirəm. Mənimkilər də bağı dəyişdilər də. Düzdür, lap o yekə villalardan tikə bilmədilər. Amma hasarlayıblar, yeri asfaltlayıblar. Nə isə, təzə bağlara oxşadıblar da. Amma, qonşu, belə baxanda, rahatlıq üçün onların dediyi də düzdür axı.

Qoca: – Nə bilim, bəlkə də düz deyirlər. Amma mən bağı belə görmüşəm, belə öyrəşmişəm. İndi bu yaşımda əlim gəlməz, babalarımdan qalan bu düzəni dağıdıb başqa şeylər eləyim.

Qonşu: – Səni elə başa düşürəm ki… Hərdən mənim də burnumun ucu göynəyir köhnə bağlar üçün. Bəlkə də sənin bağına tez-tez gəlib-getməyim də ondandır. Gəlib uşaqlıq illərimi yada salıram. Səni də başını ağrıdıram.

Qoca: – O nə sözdür, nə vaxt istəsən, gəl, gözüm üstə yerin var. Yoxsa ki, sən demişkən, təklikdən başıma hava gəlir, ağaclarla danışıram.

Qonşu: – Ağaclar yox, təkcə bu tut ağacı ilə. Doğrudan e, deyirlər ki, sən bu tut ağacına, əstəğfurullah, lap Allah kimi inanırsan.

Qoca: –  Hə, qonşular arasında məni dəli kimi tanıyırlar, başa düşürəm. Özüm də eşitmişəm, mənə “kafir” deyən də var, “xurafatçı” deyən də.

Qonşu: – Xətrinə dəyməsin e, ay qonşu. Amma bir söz ki çıxdı, hərə üstünə bir şey qoyub danışır. Nə bilim, deyirlər ki, sən bu ağaca pir kimi baxırsan. Dualarını, arzularını da bu ağacdan istəyirsən.

Qoca: – (ah çəkir) Kim də olmasa, sən bilirsən axı, mən niyə bu ağacı çox istəyirəm. Bu ağaca baxanda elə bilirəm ki, keçmişdən xəbərdaram, baba-nənələrimin səsini eşidirəm. Bu ağac illərdir, tutları ilə həm bağın adamlarının, həm də elə-belə, yoldan keçənlərin qarnını doyurub, kölgəsi ilə istidən qoruyub.

Qonşu: – Bilirəm, bilirəm… Elə mən özüm lap balaca vaxtlarımdan nə qədər bu tutdan yemişəm. (bir az duruxur) Amma, sən də məni pis başa düşmə e, hər meyvə verən ağaca da müqəddəs kimi baxmazlar axı, günahdır.

Qoca: – (qətiyyətlə) Hər ağac yox, amma mənim tutum müqəddəsdir. Sən ki, özün bizim ailə əhvalatlarından xəbərdarsan. Yəqin bilməmiş deyilsən ki, mən özüm də məhz bu tuta olan duaların nəticəsində dünyaya gəlmişəm. Məndən böyük altı bacım olub, anam bu tuta dualar edib, nəzir deyib ki, bir oğula sahib olsunlar. Bir də ki, hansı tut ağaclarına “pir” deyildiyini bilirsən heç? O ağaca “pir” deyilir ki, onun  budağı əyilərək yerə dəyib yenidən göyə qalxsın. Bu əlamət onu göstərir ki, ağac artıq Allahın qarşısında səcdə edib…

Qonşu: – (sözünü kəsir) Hə, keçmişdə belə inanclar çox olub. Elə indinin özündə də var. Amma mən bütün bunları yaxşı qəbul eləmirəm. Xətrinə dəyməsin, amma, heç ağaca da nəzir deyərlər?

Qoca: – Bu sənin bildiyin nəzirdən deyil, ay qonşu. Gedib, hansısa pirlərə verdiyin nəzirin hansı cibə getdiyini bilmirsən. Amma bu tamam başqadır. Mənim pirimə edilən nəzir yalnız onun qulluğunda durmaq, onu alaqlardan təmizləmək, qurd-quşdan qorumaqdır, vəssəlam.

Qonşu: – Hə, (gülümsüyür) sənin tutunun da bu mənada bəxti yaman gətirib. Heç vaxt nəziri gecikmir. Nə vaxt baxırsan, elə səni ağaca qulluq edən görürsən.

(Bu zaman səhnəyə qaçaraq Oğlan daxil olur. Danışanlara yaxınlaşıb ayaq saxlayır.)

Oğlan:- Salam!

Qonşu: – Salam, a bala! Necəsən?

Oğlan:- Çox sağ olun, yaxşıyam. (üzünü Qonşuya tutub) Baba, məni evdən göndərdilər. Deyirlər ki, təcili evə gələsən.

Qonşu: – (həyacanla) Nə isə olub?

Oğlan:- Hə, bir nəfər qalstuklu, əli kağız-kuğuzlu kişi gəlib. Deyir ki, bağın sahibi ilə danışmaq istəyir.

Qonşu: – (fikirli halda) Deyəsən, deyilənlər doğrudur axı.

Qoca: – Hansı deyilənlər?

Qonşu: – Bəs eşitməmisən? Deyirlər ki, bu ətrafda bağı olanlara pul verib köçürəcəklər.

Qoca: – Nə danışırsan? Yəni, məcburən köçürəcəklər? Axı elə şey olmaz.

Qonşu: – Nə bilim, deyirlər, bizim bağları hansısa vəzifəli şəxs alıb burada öz biznesini quracaq.

Qoca: – (qəzəblə) Başa düşmürəm, indi kim isə pul qazanmaq istəyir deyə, gərək zorla torpaqlarımız əlimizdən alınsın?

Qonşu: – Zorla deyəndə ki, bağımızın əvəzində pul verirlər.

Qoca: – Bəs əgər mən satmaq istəməsəm?

Qonşu: – Vallah, daha orasını deyə bilmərəm. (Qonşu ayağa qalxır) Qoy, gedim, bir danışım o gələn adamla. Yəqin elə səninlə də danışmağa gələrlər.

Qoca: – Qoy, kim gəlir-gəlsin. Mənim cavabım onsuz da birdir.

(Qonşu və Oğlan birlikdə səhnəni tərk edirlər. Qoca da ayağa qalxır və yenidən ağaca yaxınlaşır. Ağacı sığallaya-sığallaya danışmağa başlayır. )

Qonşum düz deyir, sənin nəzirini heç vaxt gecikdirməmişəm. Həmişə qulluğunda durmuşam. (fikrə dalaraq) Bircə səkkiz il əvvəl özümü sənin yanında çox günahkar  hiss etdim. Həmin yay Abşeronun bütün tut ağacları üçün dəhşətli olmuşdu. Amerikadan gələn o həşəratlar yadıma düşəndə hələ də birtəhər oluram. O əcaib ağ kəpənəklər, onların yaşıl, tüklü tırtılları ağaclara necə zərbə vurdu. Nə qədər qocaman tut ağacları məhv oldu. Elə sənin nə qədər iri budaqların qurudu. (fəxrlə) Amma sonunda dözdün, durdun. O boyda Amerikanın həşəratlarına qalib gəldin! Sən mübarizə apara, hər kəsə qalib gələ bilərsən. Mənə gülən, ələ salan qohum-qonşuya da…

(Səhnəyə əlində qovluq tutmuş ciddi geyimli Rəsmi şəxs daxil olur. Qocanın hərəkətlərinə maraqla baxır. Qoca onun gəlişini duyur və susur.)

Rəsmi şəxs: – Hər vaxtın xeyir, dayı!

Qoca: –  (gələnin kim olduğunu duyduğu üçün quru şəkildə) Hər vaxtın xeyir!

Rəsmi şəxs: – Dayı, bilmirəm, mənim kim olduğumu bilirsən ya yox…

Qoca: – Deyərsən, bilərik.

Rəsmi şəxs: – Əslində, heç vacib də deyil bu. Əsas odur ki, məqsədimi biləsən.

Qoca: – Buyur, onda məqsədini de.

Rəsmi şəxs: – İş ondadır ki, bu ərazilər bizim plana düşür…

Qoca: – O nə plandır elə?

Rəsmi şəxs: – Bu ərazilərdə böyük bir müəssisə tikilməyinə qərar verilib. Ona görə də kimin burada bağı varsa, pul verilib ərazi ondan alınır. Belə bəxtəvərlərdən biri də sən olacaqsan, ay dayı.

Qoca: – Ev-eşiyindən ayrı düşmək nə vaxtdan bəxtəvərlik sayılır ki?

Rəsmi şəxs: – Ay dayı, əvəzində pul alacaqsan da. Həmin pula gedib başqa yerdə torpaq da ala bilərsən. Hələ əməlli-başlı bir ev də tikdirərsən. (əli ilə Qocanın daxmasını göstərir) Yoxsa, belə daxmada yaşamaqdan yəqin özün də bezmisən…

Qoca: – (qəzəblə) Sən heç nə danışdığını bilirsən? Yadında saxla ki, sənin bu daxma dediyin min dənə villadan daha doğma, daha rahat, daha əzizdir.

Rəsmi şəxs: – (təəccüblə) Yaxşı, dayı, görürəm, indi isti başla bir şey fikirləşə bilmirsən. Bəlkə sənə vaxt verək, oğul-uşağınla da məsləhətləşəsən, sonra fikrini deyərsən. (üzünü çevirib səhnəni tərk edir)

Qoca: – (gedənin arxasınca qışqırır) Mənim oğul-uşağım da, doğmam da bu bağdır, bu yerlərdir. Başqa heç kimin fikrinə ehtiyacım yoxdur. Qərarım da ki, budur: Mən bağımı satmıram!

PƏRDƏ

İKİNCİ PƏRDƏ

(Yenə də əvvəldə gördüyümüz bağ şəraiti. Amma bu dəfə bir az fərqli görkəm var. Yerdə saralmış yarpaqlar var, tənəklərin yarpaqları da sarımtıl rəngdədir. Quyunun yanında isə üzümlə dolu səbət var. Pərdə qalxan kimi səhnəyə Qonşu daxil olur.)

Qonşu: – (ətrafına boylanır) Ay qonşu, haradasan?

(Daxmanın görünən qapısı açılır və Qoca bayıra çıxır. Geyimi bu dəfə birinci pərdədə olduğundan fərqlənir.)

Qoca: – Xoş gəldin! Üzünü görək! (yaxınlaşıb əlini sıxır) Unutmusan deyəsən məni.

Qonşu: – Xoş gördük! Unutmusan deyəndə ki, bilirsən də yəqin, mən axı bağımı satdım.

Qoca: – (kefi pozulmuş halda) Hə, bildim…

Qonşu: – Ona görə də getməli oldum buralardan. Bu gün fikirləşdim ki, bağ mövsümü bitir, birdən köçüb-eləyərsən, sonra Allah bilir, bir də nə vaxt görüşərik.

Qoca: – Hə, əslində köçmək vaxtı yetişib. Amma elə vəziyyətdir ki, indi köçmək olmaz.

Qonşu: – Hansı vəziyyət?

Qoca: – Nə bilim e, bu əli kağız-kuğuzluların biri gəlir, biri gedir.

Qonşu: – Bağı almaq istəyənlər?

Qoca: – Hə, onlar. Qorxuram ki, mən köçəndən sonra icazəsiz-filansız girib dağıtsınlar buraları. Ona görə də bu payız köçməməyəcəyəm deyəsən.

Qonşu: – Amma görürəm ki, sən hələ də möhkəm durmusan, satmaq fikrin yoxdur bu bağı.

Qoca: – Bu üç ayda polisə, bələdiyyəyə, nə bilim, daha haralara getmişəm. Vallah, hərə bir söz deyir. Guya nə bilim, əslində bu torpaqların kağızı mənim adıma deyil, mən ancaq icarədaram-nəyəm. Əslində heç başım da çıxmır bu şeylərdən.

Qonşu: – Uşaqlara de, həll eləsinlər də.

Qoca: – Uşaqlar qarışsa, bilirəm axırı nə olacaq da…

Qonşu: – (ah çəkir) Məndə olduğu kimi… Gəlib baxıram buralara, bağımı tanımadım. Dağıdıblar…

Qoca: – (gərginliyi aradan götürmək üçün) Ay qonşu, bayaq üzüm dərmişəm. (gedib səbəti götürür) Bax, bu da sənin payın. (səbəti Qonşuya uzadır)

Qonşu: – Bu nə xəcalətdir, ay qonşu…

Qoca: – Xəcalətli düşmənin olsun, o nə sözdür. Bağ payıdır da, adətimiz belədir…

Qonşu: – Çox sağ ol, ay qonşu. (kövrəlmiş kimi olur)

(Bu vaxt yenidən Rəsmi şəxs səhnəyə qayıdır. Qoca onu görən kimi diksinmiş kimi olur)

Qoca: – Yenə də sən?

Rəsmi şəxs: – Məni görmək istəmirsənsə, tezliklə buranı boşalt.

Qoca: – Mən fikrimdə qətiyəm: bağ satılmayacaq!

Rəsmi şəxs: – Mən də elə axırıncı dəfə sözümü demək üçün bura gəlmişəm. Tapşırıblar ki, bu dəfə hər şeyi həll etməmiş qayıtmayım.

Qonşu: – Çox təəssüf, amma yenə də əliboş qayıtmalı olacaqsan.

Rəsmi şəxs: – (yüksək səslə) Sən elə bilirsən ki, bu inadınla işimizə mane ola biləcəksən? Ay dayı, yadında saxla, bu pulu sənə nə bu sınıq-salxaq daxmana, nə də ki, bu on-on beş ağacına görə vermirik. Bunların heç biri bizə lazım deyil. Biz torpağa pul veririk ki, o da əslində heç sənin də deyil. Sən Allahına şükür et ki, hələ sənə bu qədər pul veririk. Biz başqa cür də hərəkət edə bilərik. Yaxşı-yaxşı fikirləş.

Qoca: – (inadla) Ancaq meyidimin üstündən keçib bu bağa sahib ola bilərsiniz.

Rəsmi şəxs: – Ay dayı, cəmi üç aylıq vaxtımız var. Əgər belə bir işin varsa, elə bu üç ayda həll et. Gələn dəfə bura traktorla gələcəyik. (sözünü deyib, arxasını Qocaya çevirərək səhnədən çıxır.)

Qonşu: – (gedənin arxasınca qışqırır) Bu nə deməkdir? Ağsaqqala qarşı belə hörmətsizlik eləmək olar?

(Qoca bu soyuqqanlılıqdan heyrətə gəlmiş şəkildə duruxub)

Qoca: – Belə görünür ki, mənim seçimim qalmır… (ah çəkib kətildə əyləşir)

Qonşu: – Vallah, deyəsən, onlar da çəkilənə oxşamırlar.

Qoca: – Gələn dəfə traktorla gələcəklər… Yəni, üzümlüyü, evimi, tut ağacımı, hər şeyimi məhv edəcəklər. Bütün bunlara qarşı necə dura bilərəm axı?

Bunları görməkdənsə, ölmək yaxşıdır. Ya da mübarizə aparmaq! Sona qədər… Mən mübarizəni seçirəm.

Qonşu: – Vallah, sənin möhkəmliyinə həsəd aparıram. Amma hələ də başa düşmürəm, sən necə mübarizə aparacaqsan.

Qoca: – Amma mən artıq bilirəm.

Qonşu: – (sual dolu baxışlarla Qocanın üzünə baxır. Amma ondan cavab gəlmədiyini hiss edir) Yaxşısı budur, səni fikirlərinlə baş-başa qoyum. Yəqin evdə də indi nigaran olarlar. Gedim daha…

Qoca: – (ayağa qalxır, qonşunun əlini sıxır) Yaxşı yol, qonşu! Uşaqlara adımdan salam deyərsən. Səbəti də unutma.

Qonşu: – Çox sağ ol! Payın artıq olsun!

(Qonşu səhnəni tərk edir. Qoca isə quyuya yaxınlaşır. Quyunun yanında bənd edilmiş kəndiri açmağa başlayır. Nəyi isə xatırlayırmış kimi danışır) Neçə illərdir bu kəndirin köməyi ilə quyudan su – həyat mənbəyi çıxarmışam.  İndi isə bu kəndir mənə başqa həyatın dadını göstərməlidir. (kəndiri açıb bir az əvvəl oturduğu kətilə yaxınlaşır. Kətili götürüb ağacın altına qoyur. Üstünə çıxıb kəndiri ağacın budağına bərkitməyə başlayır) Mən səni xilas etməliyəm. Həm səni, həm də özümü. (kəndirin möhkəmliyini yoxlayır. Kəndirin digər ucunu da ilgək formasına salır. Bu işləri edə-edə danışır) Bilirəm, bilirəm ki, mən ölsəm, sən sağ qalacaqsan. Mən bunu hiss edirəm. (boynunu ilgəkə keçirir) Mən sıxılmıram, mən azadam. (başını göyə qaldırır) Məni Sən yaratdın. Sən də öldür!

PƏRDƏ

ÜÇÜNCÜ PƏRDƏ

(Yenə də həmin bağ görünür. Amma indi nə tənəklər, nə də daxma var. Mərkəzdə təkcə yarpaqsız tut ağacı var. Tut ağacının Qoca özünü asan budağından ağlasığmaz ölçüdə tut asılıb. Uzaqdan traktor səsi gəlir. Rəsmi şəxs dağılmış bağı heyranlıqla seyr edir)

Rəsmi şəxs: – (öz-özünə) Qəribədir, bu bağın sahibi hara yoxa çıxdı, görəsən? Yəni, o qoca boş inadkarlığın mənasız olduğunu başa düşdü? Çıxıb gedib, özü də ona düşən pulu da almadan. Hm, o inadkarlıq hara, belə səssiz yoxa çıxmaq hara?

(Səhnəyə isti geyimli, başı papaqlı Traktorçu çıxır.)

Traktorçu: – (Rəsmi şəxsə) Az qalıb deyəsən, qurtarıram.

Rəsmi şəxs: – Belə tez-tez fasilələr eləsən, çətin qurtarasan. Bir işini qurtar, sonra düş də o traktordur-buldozerdir, nədir ondan. Yaxşı ki arada gəlib burada gedən işlərə nəzarət eləyirəm. Başsız qalsanız, Allah bilir, neyləyərsiniz.

Traktorçu: – (günahkarcasına) Bağışlayın, amma gözümə parıltı dəydi, ona görə düşdüm, görüm nədir.

Rəsmi şəxs: – (kobudcasına) Parıltı nədir? Bəlkə deyəsən, xəzinə tapmaq iştahasındasan. Deyirəm də, işləməmək üçün bəhanə axtarırsan elə bil.

Traktorçu: – (özünə bəraət qazandırırmış kimi) Niyə elə deyirsiniz, buraları altını-üstünə çevirmişəm. O boyda bostan elə düpbədüz olub ki… Hələ neçə ilin ağacları… Hamısını kökündən çıxarmışam. Adam özünü lap qatil kimi hiss edir. Allah bilir, nə qədər günah yazılır ayağıma…

Rəsmi şəxs: – (narazı) Yaxşı, yaxşı, özünü canıyanan adam kimi aparma. İşinin adı budur da.

Traktorçu: – Düz deyirsiniz, bağ sahibləri öz əlləri ilə bu bağları satmayıb ki? Onların öz bağlarına yazığı gəlmirsə, mən niyə fikir eləyim ki?! Necə deyərlər, “ağa deyir, “sür dərəyə”, sür dərəyə.”

Rəsmi şəxs: – Ay sağ ol, bax, bu başqa məsələ. Keç iş başına. Növbədə bu tut ağacıdır. Amma deyəsən, çətin olacaq, qoca ağaca oxşayır.

Traktorçu: – (məyus halda ağaca baxır) Hə, yazıq… (birdən çaşqın halda ağaca tərəf gedir) Bax, bu da parıltı.

Rəsmi şəxs: – (dili topuq çalır) Parıltı? Hanı?

Traktorçu: – (əlini tuta tərəf aparır) Bu tutdur!

Rəsmi şəxs: – ( özü də ağaca lap yaxınlaşır) Nə danışırsan? Noyabrda da tut olar?

Traktorçu: – (elə bil Rəsmi şəxsi eşitmir) Tutdur. Özü də belə iri! Heç vaxt ağlıma  gəlməzdi ki bu vaxt, həm də belə ölçüdə tut ola bilər. (aşmış kətili dikəldib üstünə çıxır)

Rəsmi şəxs: – Neyləyirsən?

Traktorçu: – Dərmək istəyirəm. (hər iki əli ilə tutdan dartsa da, qopara bilmir) Bu niyə qopmur axı? Belə də möhkəm saplaq olar? (əlini saplaq olan hissəyə aparır, heyrət dolu səslə) Bu saplaq deyil!

Rəsmi şəxs: – Bəs nədir?

Traktorçu: – Kəndirdir! Kəndir!

Rəsmi şəxs: – (heyrət içində təkrar edir, sanki nəyi isə anlayır) Kəndir… Kəndir…

Traktorçu: – (heyrətlə kətildən düşüb diz çökür. Əllərini göyə qaldırır) İlahi, bağışla məni. Bilirəm, bu sənin möcüzəndir. Mən bu ağaca toxunmaram! (qışqırır) Mən bu ağaca toxunmaram!

Rəsmi şəxs: – (biixtiyar o da diz çökür, pıçıltı ilə) Heç kəs, heç kəs toxuna bilməz…